وونت و تیچنر

ساخت‌گرایی-۱

ساخت‌گرایی (نظریه یادگیری)

قسمت ۱

وونت و تیچنر

Constructivism (philosophy of education)

• ساخت‌گرایی یکی از نظریه‌های یادگیری‌ست که براساس آن، دانش توسط فرد ساخته می‌شود و تولید دانش،
فرایندی مستمر است که تجربه انفرادی افراد از جهان را سازمان می‌بخشد.

o ارنست ون گلاسرزفلد 2010 – 1917 –Ernst von Glasersfeld یکی از پایه‌گذاران این نظریه است.
o ساخت گرایی Constructivism دیدگاهی فلسفی در رابطه با ماهیت دانستن Nature of Knowing می‌باشد،
و به طور مشخص دیدگاه شناخت شناسانه یا معرفت شناسانه Epistemological را نشان می‌دهد.

o معرفت‌شناسی یا شناخت‌شناسی Epistemology شاخه‌ای از فلسفه است که به عنوان نظریهٔ چیستی معرفت
و راه‌های حصول آن تعریف می‌شود.
o هرگاه و همیشه برای کشف قاعده‌ای قابل اعتناء، در بارهٔ احوال و عوارض علم (و علوم) بحثی روشمند داریم، در فلسفه علم غور می‌کنیم.
o پس اگر یک سلول مغز از آن نظر که نقش جوهری در بروز یک قاعده علم ساختی دارد را برای توضیح و ترمیم یک قاعده کلی بررسی کنیم،
کم یا زیاد در حال فلسفیدن علم هستیم.
o معرفت‌شناسی پژوهش دربارهٔ پرسش‌هایی دربارهٔ امکان معرفت و چیستی معرفت است؛ پرسش‌هایی از این دست:

1. امکان معرفت:

o به چه چیزی معرفت داریم؟
o آیا معرفتی که از راه مشاهده و آزمایش به دست می‌آید، یکسره حدس و گمان است؟
o آیا با تفکر ناب مستقل از مشاهده و آزمایش، می‌توان به یقین رسید؟
o آیا موضوعاتی هست که خرد ما از فهمش ناتوان باشد، و هیچ‌گاه نتوان دربارهٔ آن‌ها معرفتی یقینی داشت؟

2. چیستی معرفت:

o در چه شرایطی یک شخص به چیزی معرفت دارد؟
o در چه شرایطی باور یک شخص به چیزی موجه است؟
o
o اصطلاح Epistemology نخستین بار توسط جیمز فردریک فرایر 1864-James Frederick Ferrier 1808 فیلسوف اسکاتلندی مورد استفاده قرار گرفت.

• یکی از برجسته‌ترین نظریه پردازان ساخت گرایی ژان پیاژه نام دارد.
o او خود را شناخت شناس ژنتیک Genetic Epistemologist می‌داند.
o The goal of genetic epistemology is to link the validity of knowledge to the model of its construction
o وی در مطالعات خود در پی آن بود که دریابد انسان‌ها چگونه از راه کنش متقابل بین تجربه‌ها و باورهای خود به شناخت دست پیدا می‌کنند.
o بدین معنا که جوهر دانش را نمیتوان از کسی به دیگری انتقال داد، بلکه باید از روش جستجو و اکتشاف بدان رسید.

• ساختار گرایان بر این باورند که انسان نمیتواند مفهوم جدید و ناشناحته ای را بیاموزد،
o مگر آنکه بتواند آن را با دانش پیشین خود که در ذهن دارد و از تجربیات واقعی او بدست آمده پیوند دهد.
o نظریه ساخت گرایی شامل شاخه ها و دیدگاه های متفاوتی میشود، اما آنچه که همه این دیدگاه ها را با هم پیوند میدهد این است که
“یادگیری” فرآیندی فعالانه و خاص ذهن هر فرد بوده و افراد با ساختن روابط ذهنی میان مفاهیم و تصورات از یک سو و اطلاعات و تجربیات
به دست آمده از دنیای واقعی خارج از ذهن از سوی دیگر دنیای معانی ذهنی خود را می سازند.

o طی چند دههٔ گذشته، عبارت ساخت گرایی نقش مهمی در متون آموزشی داشته است.
o اگرچه آموزگارها در رابطه با کلیت این نظریه با یکدیگر موافقند، اما تفسیرها، رویکردها و دیدگاه‌های بسیار متفاوتی در آموزش و یادگیری ساخت گرایانه دارند.

ریشه‌های تاریخی ساخت گرایی

• هرچند این نظریه در شکل امروزی خود تا حدودی نوپا ست، اما دارای ریشه‌های تاریخی ژرفی می‌باشد.
o این نظریه، در هستهٔ خود، به نحوهٔ ساخت ادراک توسط فرد می‌پردازد.
o دیالکتیک سقراطی نمونه ای از این روش است، و هدف سقراط از گفتگو ها و مباحثه های خود رسیدن به حقیقت از راه مطرح کردن مقدمات ساده،
به چالش کشیدن باورها و اندیشه های طرف مقابل، و بیان کردن اشتباهات و تناقض های فکری او و اصلاح آن ها بود.

o ایمانوئل کانت با بهره‌گیری از این دیدگاه فهمید که آنچه فرد از محرک‌ها stimuli استنباط می‌کند، ادراک او از جهان پیرامونش را شکل می‌دهد.
o در آغاز قرن بیستم، جان دیویی آموزش از راه کار با ادراک فعلی دانش آموزها با در نظر گرفتن علاقه‌مندی‌ها و باورهای قبلی آن‌ها را پیشنهاد کرد.
o سپس پیاژه درون سازی Assimilation یعنی کوشش برای فهم یک چیز جدید از طریق جای دادن آن در درون چیزهایی که از قبل در ذهن خود داریم
و برون سازی Accommodation یعنی فرایند تغییر ساختارهای شناختی پیشین به گونه‌ای که با آنچه درک می‌شود متناسب شود،
را به عنوان روش‌های ساخت ادراک بر پایهٔ دانسته‌های پیشین معرفی کرد.

o از دیدگاه پیاژه بازی های کودکان و اکتشاف های کودکانه ی آنها بسیار پر اهمیت می باشند.
o وی با ارائه مبنای علمی، بازی را یک بخش مهم و ضروری در رشد شناختی Cognitive Development کودکان/دانش آموزان معرفی می کند.
o امروزه از این دیدگاه در زمینه های مختلف استفاده می شود
o برای نمونه می توان به موزه تاریخ طبیعی لندن Natural History Museum اشاره کرد که بازدیدکنندگان را تشویق میکنند تا
با استفاده از برخی ابزار اکتشاف تاریخ طبیعی مراحل اکتشاف و انجام آزمایش های علمی را تجربه کنند.

• تئوری ساخت گرایی از تفکرات ویگوتسکی ۱۸۹۶–۱۹۳۴ Lev Semyonovich Vygotsky نیز بهره برد.
o به کمک او بود که آگاهی از کنش‌های فردی و میان فردی و همچنین عناصر تاریخی فرهنگی مؤثر بر یادگیری افزایش پیدا کرد.
o برای آشنایی بیشتر با این نظریه می توان شناخت‌شناسی ساخت‌گرا را نیز مطالعه کرد.
o از منظرشناخت‌شناسی ساخت‌گرا Constructivist Epistemology، تمامی دانش بشر دانشی‌ست ساخته‌شده و بناگردیده،
به جای اینکه الزاماً منعکس از واقعیّات متعالی Transcendent بیرونی باشد.
o از جملهٔ پیش گامان نظریهٔ ساخت‌گرای دانستن knowing ژان پیاژه است.
o او در ابتدا از کانت آغاز نمود، و به تدریج به نقطه نظرهای خودش در زمینه شناخت دست پیدا کرد.

مکتب ساخت گرایی

• ویلهلم وونت 1920 – 1832 –Wilhelm Wundt ، تحت تأثیر فلاسفه تجربه گرا Experimental که معلومات انسان را منحصراً مشتقّ از تجربه می دانستند
و بررسی آن را وجهه همت خویش قرار داده بودند، موضوع علم جدید خود را «تجربه بی واسطه»،
یعنی مشاهده محتویات ذهن، معرفی کرد و آن را در مقابل «تجربه با واسطه» قرار داد که معلوماتی در مورد چیزی جز خود تجربه فراهم می کند.

o مراد از تجربه مورد مطالعه روانشناسی علمی جدید Experimental Psychology ، همان تصاویر ذهنی مربوط به تأثّرات حواس انسان از محیط خارج است
که کلّ آنها ذهن انسان را تشکیل می دهند.
o برای مثال اگر به گلی نگاه کنیم، تجربه بی واسطه ما همان احساسهایی است که از گل بر ذهن ما بر جای مانده و به صورت تصوّرات مختلف
مربوط به رنگ، شکل و روشنی گل می باشد.
o اگر به جای توجه به این احساسهای حاصل از دیدن گل، به خود گل توجه کنیم و مثلاً بگوییم «گل قرمز است»،
این گفته می رساند که توجه اصلی ما به گل است نه به تجربه رنگ قرمز.
o تجربه بی واسطه به نظر وونت عاری از هرگونه تعبیر و تفسیر از سوی تجربه کننده می باشد.
o اطلاق عنوان گل قرمز به آنچه دیده ایم، حاصل تعبیر و تفسیری است که به کمک تجربه های گذشته و فعالیتهای فکری مربوط به یادگیریهای ما
به دست آمده است و مربوط به ادراک آنی و بی واسطه و عاری از شائبه تعبیر و تفسیر نیست.

o هنگامی که تجربه درد دندان خویش را توصیف می کنیم، با تجربه بی واسطه سروکار داریم.
o با اینهمه اگر بگوییم «من دندان درد دارم» با تجربه باواسطه مقابل هستیم.
o در این صورت توجه به صرف احساس نشده بلکه به دندان که مفهوم اجتماعی است و به درد آن توجه کرده ایم.
o در تجربه روانشناختی اگر به جای تجربه بی واسطه به مشاهده اشیا بپردازیم، در اصطلاح دچار «خطای محرک» Stimulus Error شده ایم.
o در واقع شیء مورد مشاهده و تجربه نباید برحسب اصطلاحات روزمرّه در زبان عادی توصیف شود،
بلکه برحسب محتوای ذهن هشیار باید وصف گردد.
o به همین جهت بوده است که روانشناسی وونت را، روانشناسی محتوایی نامیده اند.

• هنگامی که توجه محقق درون نگر، به جای فرایند آگاهی، به شیء محرک متمرکز می شود،
نمی تواند دلبستگی های خود را درباره آن شی از تجربه بی واسطه اش جدا کند.
o به عقیده وونت، تجربه های اساسی مانند تجربه رنگ قرمز در مثال بالا، حالتهای اساسی شعور یا عناصر ذهن را تشکیل می دهند.
o وونت می خواست ذهن یا آگاهی را به اساسی ترین و اصلی ترین اجزای ترکیبی آن تجزیه کند.
o دقیقاً همان کاری که علمای طبیعی در موضوع مورد تحقیقشان، که جهان مادی است انجام می دهند.

• تیچنر 1927– 1867 Edward B. Titchener نیز تجربه را موضوع روانشناسی می داند.
o او می گوید کلیّه علوم موضوع واحدی (جنبه ای از تجربه انسان) را مطالعه می کنند.
o اما هرکدام با بعد خاصّی از تجربه انسان سروکار دارند.
o موضوع مشخص موردمطالعه روانشناسی عبارت است از تجربه انسان از نظر اتکای آن بر شخص تجربه کننده.
o این تجربه با آنچه مثلاً به وسیله فیزیک موردمطالعه قرار می گیرد، کاملاً متفاوت است.
o نور و صوت ممکن است به وسیله فیزیکدان یا متخصّص روانشناسی مطالعه شود.
o فیزیکدان به آن از دیدگاه فرایندهای فیزیکی نگاه می کند،
در صورتی که روانشناس برحسب اینکه چگونه توسط مشاهده گر انسانی تجربه می شود به آن می نگرد.

o تیچنر می گوید که سایر علوم در بررسی تجربه، به شخص تجربه کننده وابسته نیستند.
o مثلاً درجه حرارت در یک اتاق ممکن است ۴۰ درجه باشد، خواه کسی میزان گرمای اتاق را تجربه کند یا نکند.
o اما اگر محققی در اتاقی باشد و گزارش دهد که احساس ناراحتی می کند، این احساس توسّط شخص تجربه کننده احساس شده و به او نیز متکی است.
o درواقع فقط همین تجربه است که موضوع علم روانشناسی است.
o به مثالی دیگر در مورد مکان، زمان و جرم توجه کنیم؛
o مکان فیزیکی که عبارت از فضای هندسی، نجومی و زمین شناسی است، همیشه و همه جا ثابت است.
o زیرا واحد آن سانتیمتر است و سانتیمتر نیز همه جا و هروقت که به کار برده شود دقیقاً یک چیز و یک اندازه است.
o زمان فیزیکی نیز شبیه مکان فیزیکی ثابت و واحدش ثانیه است.
o جرم فیزیکی نیز ثابت، واحدش گرم و مقدارش در همه جا و همیشه برابر است.
o در اینجا با تجربه هایی از مکان، زمان و جرم رو به رو هستیم که به عنوان تجربه های مستقلّ از شخصی که آنها را تجربه می کند تلقی شده اند.

o حال به دیدگاههایی که شخص تجربه کننده نیز به حساب می آید، تغییر موضع می دهیم.
o دو خطّ عمودی در تصویر زیر از نظر فیزیکی برابر هستند.

o برحسب واحد سانتیمتر اندازه گیری شده اند.
o اما به نظر شما که به آنها نگاه می کنید برابر نیستند.
o یا ساعتی را که در اطاق انتظار می گذرانید با ساعتی که صرف دیدن نمایشنامه جالبی می کنید از نظر فیزیکی برابرند.
o هر دو در واحد ثانیه محاسبه و اندازه گیری می شوند.
o اما به نظر شما یکی به کندی سپری می شود و دیگری سریع می گذرد.
o بنابراین دو ساعت از نظر شما برابر نیستند.
o یا دو جعبه مقوایی کروی با اقطار مختلف در اختیار بگیرید .یکی با قطر 2 سانتیمتر و دیگری با قطر 8 سانتیمتر
و در آنها سنگریزه بریزید، به طوری که وزن هر دو ۵۰ گرم شود.
دو جرم از نظر وزن برابرند و اگر آنها را در کفه ترازو بگذاریم، تعادل برقرار خواهد شد.
اما هنگامی که آنها را در دست بگیرید یا بلند کنید، جعبه با قطر کوچکتر به طور قابل ملاحظه ای سنگینتر به نظر می رسد.
o در اینجا ما با تجربه مکان، زمان و جرم رو به رو هستیم که به عنوان تجربه متکی بر شخص تجربه کننده آنها تلقی شده اند.
o این نوع تجربه با آنچه قبلاً درباره آن بحث کردیم، تجربه واحدی به حساب می آیند.
o اما دیدگاه نخستین، قوانین و واقعیّتهای فیزیکی را به دست می دهد در صورتی که دیدگاه دوم، واقعیّتها و قوانین روانشناختی را ارائه می کند.
o از این جهت علوم تنها از طریق دیدگاههای مختلفی که به موضوعات می پردازند، از هم جدا می شوند.

o با اینهمه تیچنر معتقد است که از موضوع روانشناسی نمی توان تعریف روشنی به دست داد و چنین تلاشی نیز به عمل نمی آورد.
o او فرض را بر این قرار می دهد که هرکس در بادی امر می داند که تجربه انسان یعنی چه.
o فقط توجه به اینکه با چه جنبه ای از آن رو به روست ضرورت دارد- یعنی آیا با تجربه مستقلّ رو به روست که متعلق به دنیای طبیعی است
و یا با تجربه غیرمستقلّ که مربوط به دنیای روانشناختی است-
والا هرنوع تعریف بیشتری از موضوع روانشناسی غیرممکن می باشد.
محقق تنها از طریق خود تجربه ممکن است نوع آن را تشخیص دهد.

1- آگاهی و ذهن

o تیچنر آگاهی را به عنوان حاصل جمع تجربه های شخصی، آن طور که در لحظه معین وجود دارند، تعریف می کرد
و ذهن را حاصل جمع تجربه های شخصی که طیّ دوران زندگی متراکم شده است می داند.
o بنابراین ذهن و آگاهی به طور کلی یک چیز هستند و هر دو موضوع علم روانشناسی را تشکیل می دهند.

2- اصطلاح فرایند ذهنی به جای آگاهی و ذهن

o برجسته ترین واقعیت در دنیای تجربه بشری، واقعیّت تغییر است.
o درواقع، همه چیز در حرکت است و هیچ چیز ثابت نمی ماند.
o هرچه را می بینیم و از هر دیدگاهی که به آن می نگریم، فرایند حدوث را همراه آن می یابیم و ثبات و همیشگی در هیچ جا نیست.
o بشر تلاش کرده است تا این حرکت را متوقف سازد و به جهان تجربه با فرض وجود دو جوهر ثابت مادّه و ذهن ثبات بخشد؛
رخدادهای جهان فیزیکی نمودهای مادّه فرض شده اند و رخدادهای جهان ذهنی نمودهای ذهن.

o البته چنین فرضی ممکن است در مرحله ای از تفکر بشر دارای ارزش باشد، اما هر فرضیه که با واقعیت ها تطبیق نکند باید دیر یا زود کنار گذارده شود.
o به همین جهت فیزیکدانان فرض جوهری بودن مادّه را رها کردند و روانشناسان نیز فرضیه لایتغیر و جوهری بودن ذهن را.
o درواقع، دسته اخیر به این نتیجه رسیده اند که اشیای ثابت و جوهری به دنیای علم- فیزیک یا روانشناسی- تعلق ندارند، بلکه به جهان متافیزیک متعلقند.

o تیچنر ذهن را به عنوان مجموعه کلی تجربه انسان و تجربه متکی بر شخص تجربه کننده تعریف می کند.
o مرادش از شخص تجربه کننده موجود زنده و فرد سازمان یافته است که برای مقاصد روانشناختی می توان آن را به دستگاه عصبی و متعلقات آن تقلیل داد.
o در نتیجه ذهن را عبارت از مجموعه کلی تجربه متکی بر دستگاه عصبی معرفی می کند و از طرفی دیگر چون تجربه انسان همواره به صورت فرایند،
و در حال تغییر می باشد، می توان با عبارت خلاصه تری چنین گفت که ذهن مجموعه کلّ فرایندهای ذهنی است.

o اصطلاح «مجموعه کلی» Sum یا Total این معنی را می رساند که ما با همه تجربه مان ارتباط داریم و نه با بخش محدودی از آن.
o صفت ذهنی متضمّن این معناست که ما با جنبه غیرمستقلّ تجربه- آن طور که تحت کنترل دستگاه عصبی است- در ارتباط هستیم؛
و «فرایند» اشاره به این معنی دارد که موضوع موردمطالعه ما، جریان و حرکتی دائمی است و عبارت از مجموعه ای از اشیاء لایتغیّر نیست.

o در صورتی که ذهن را رشته ای از فرایندها تصور کنیم، چگونه با شخصی بودن ذهن (ذهن من) و تداوم شخصیّت در سراسر عمر سازش برقرار کنیم.
o دیگر اینکه به فرض شخصی بودن ذهن، آیا این حالت دائمی است و هرگز پیش نمی آید که انسان خود را فراموش کند یا خود را نادیده بگیرد و علیه خود حمل نماید؟
o سؤال دیگر اینکه آیا شخصیت انسان بدون تغییر است؟
o آیا شما در دوره بزرگسالی همانید که در دوره کودکی بوده اید؟
o آیا زمانی که سرحال و با حوصله می باشید و در بهترین وضع قرار دارید یا زمانی که شدیداً احساس ناراحتی می کنید شخصیت شما تغییری نکرده است؟
o در اینجا سؤالی در ارتباط با تجربه کننده نیز مطرح می شود:
آیا او ارگانیسمی جسمانی است؟
آیا ذهن نیز مانند ماده، دارای جا و مکان است؟

o تیچنر در پاسخ این سؤالات می گوید:
«مسلماً تجربه ای که از خود و خویشتن داریم، شخصی Personal و به صورت متناوب است و استمرار ندارد.
و تجربه شخصی علاوه بر اینکه متناوب است، در زمانهای مختلف، از عواملی بسیار متفاوت ترکیب می یابد.

o او می گوید: ذهن نامریی است زیرا دیدن، که فرایندی ذهنی است، خود ذهن است؛ غیرملموس می باشد، زیرا لمس کردن، خود ذهن است.
o تجربه دیدن و لمس کردن به شخص تجربه کننده متکی است.
o اما فهم متعارف بر این واقعیّت گواهی می دهد که ذهن مکانی است، جایی دارد؛ ما از فکری که در سر داریم و از دردی که در پا احساس می نماییم صحبت می کنیم.»

o «آگاهی»، در کتب لغت، معانی مختلفی دارد که در اینجا تنها به دو کاربرد اساسی کلمه اشاره می کنیم:

i. نخست آگاهی به معنای آگاهی نسبت به فرایندهای «خود» است.
درست همان طور که ذهن از دیدگاه باور عامّه و فهم متعارف، آن خود درونی است که فکر می کند، به یاد می آورد،
انتخاب می نماید، استدلال می کند و به هدایت حرکات بدن می پردازد،
همان طور هم، آگاهی یا شعور، علم درونی به این تفکر و اداره کردن است.
شما نسبت به درستی پاسخی که به یک سؤال امتحان داده اید، به خامی حرکتتان و از خلوص انگیزه هایتان آگاه هستید.

بنابراین آگاهی چیزی بیشتر از ذهن بوده و عبارت است از
«ادراک چیزی که در ذهن انسان می گذرد، معلومات فردی و بی واسطه ای است که ذهن از احساسها و افکار خویش دارد.»

ii. در معنای دوم، آگاهی همانند ذهن است و صفات «آگاهی» و «ذهنی» نیز یکی است.
بنابراین در زمانی که فرایندهای ذهنی جریان دارند، آگاهی نیز هست و به محض اینکه فرایندهای ذهنی متوقف شوند، ناخودآگاهی برقرار می شود.
این گفته که من نسبت به احساسهایی آگاهی دارم، معنایش این است که من آن را احساس می کنم.
داشتن احساس نسبت به چیزی به معنی آگاه بودن نسبت به آن است و آگاه بودن یعنی احساس داشتن.

• نخستین تعریف از دو تعریف یاد شده را باید کنار بگذاریم، زیرا نه تنها غیرضروری است، بلکه گمراه کننده نیز می باشد.
o اینکه از آگاهی به عنوان اطلاع ذهن از خودش صحبت به میان آوریم، کاربردی است غیرلازم،
زیرا آگاهی با همان عمومیّتی که جهان خارجی مورد مشاهده قرار می گیرد، موضوع مشاهده است؛ گمراه کننده است
زیرا این فکر را القا می کند که ذهن موجود مشخصی است؛ نه جریانی از فرایندها.

o از این رو، ذهن و خودآگاهی را به معنای واحدی در نظر می گیریم.
اما چون با دو کلمه متفاوت سروکار داریم، شایسته است تمایزی بین این دو باشد و از ذهن هنگامی گفتگو می کنیم
که مراد مجموعه کلی فرایندهای ذهنی باشد که در طیّ زندگی یک فرد رخ می دهد
و هنگامی که از آگاهی سخن خواهیم گفت قصدمان این است که این مجموعه کلی فرایندهای ذهن،
در حال حاضر و در زمان «حال» مفروض در حال رخ دادن هستند.
بنابراین، آگاهی، قسمتی از جریان ذهن محسوب می شود.

o در عین حال که موضوع اصلی مورد مطالعه روانشناسی ذهن است، موضوع مستقیم مطالعه روانشناسی همواره یک آگاهی است.
o به طور دقیق، ما هرگز نمی توانیم آگاهی واحدی را دوبار مشاهده کنیم.
o جریان ذهن سیّال است، ادامه دارد و هرگز برنمی گردد.
o اما عملاً می توانیم آگاهی خاصّی را هرقدر که بخواهیم مشاهده کنیم، زیرا فرایندهای ذهنی هرگاه ارگانیسم،
تحت شرایط و موقعیتهای واحدی قرار داده شود، در یک گروه قرار می گیرند و الگوی واحدی را ارائه می دهند.‌
«می دانیم که مدّ دیروز دیگر هرگز برنمی گردد و آگاهی دیروزی هرگز عود نخواهد کرد.
اما ما علمی به نام علم روانشناسی داریم، همان طور که علمی نیز به نام علم اقیانوس شناسی داریم.»

اهداف علم جدید

• وونت، اهداف روانشناسی را در سه عنوان بیان کرده است:

1. تجزیه فرایندهای آگاهی به عناصر بنیادی و اصلیشان.
2. کشف نوع(چگونگی) پیوند این عناصر.
3. تعیین قوانین پیوند آنها.

• تیچنر که همواره به نزدیکی روانشناسی و علوم طبیعی اعتقاد داشت، برای روانشناسی، مانند سایر علوم،
اهداف سه گانه فوق را به صورتی دیگر معرفی کرده است:

o او هدف هر علم را یافتن پاسخ سؤالات مربوط به

i. چیستی،
ii. چگونگی
iii. چرایی
موضوعش می داند.

o پاسخ به سؤال نخست، معمولاً از طریق تحلیل موضوع فراهم می گردد.
مثلاً‌ در زمینه علم شیمی، به کمک تجزیه مواد شیمیایی، کوشش می شود تا به عناصر مختلف شیمیایی برسند.

o پاسخ به سؤال دوم یعنی به چگونگی عمل ترکیب Synthesis مربوط می شود.
در علوم طبیعی، وضع عناصر در ترکیبات مختلف مشخص می شود و از این طریق فرمولهای قوانین طبیعت به دست می آید.
با پاسخ به این دو سؤال از پدیده طبیعی، توصیفی در اختیار قرار می گیرد.
اما علم به توصیف ساده قناعت نمی کند و می پرسد:
چرا رشته ای از پدیده ها دقیقاً با این شیوه معین ترکیب شده اند و نه با شیوه ای دیگر؟

o پرسش سوم که هدفش شناخت چرایی موضوع علم است، با روشن ساختن علّت تأثیر پدیده، پاسخ خود را می یابد.
برای مثال می بینیم که از شب پیش، روی زمین شبنم جمع شده است، زیرا سطح زمین از لایه هوای بالای آن سردتر بوده است؛
شبنم روی شیشه درست می شود و نه روی فلزات، زیرا قدرت تشعشع یکی زیاد و دیگری کم است.
در اصطلاح هنگامی که علت پدیده ای معین گردید گفته می شود که آن پدیده توضیح داده شده است.

o حال ببینیم که در مقام مقایسه روانشناسی و علوم طبیعی، موضوع روانشناسی چیست؟
o چگونه عرضه می شود؟
o عناصرش چگونه با هم ترکیب شده نظم می گیرند؟
o چرا در ترکیب معینی و نه در صورتی دیگر، ظاهر می شوند؟

• باید متذکر شد که در سطح توصیف پدیده ها، یعنی در حدّ پاسخ به دو سؤال نخست، مسائل دو رشته از علم بسیار به هم شبیه هستند.
o هدف روانشناسی نیز تجزیه و تحلیل تجربه ذهنی به ساده ترین عناصر آن است.
o در عمل آگاهی خاصّی را در نظر می گیرند و درباره آن تحقیق صورت می گیرد و این کار را مرتّب، مرحله به مرحله، فرایند به فرایند،
تجدید می کنند تا جایی که دیگر تحلیل جلوتر نرود و به اصطلاح فرایندهای روانی در برابر تحلیل مقاومت کنند.
o این فرایندها دارای ماهیتی کاملاً ساده، عنصری و غیرقابل تقسیم می باشند.
o روانشناس این کار را با آگاهی های دیگر ادامه می دهد تا هنگامی که بتواند با اطمینان نسبت به ماهیّت و تعداد فرایندهای ابتدایی ذهن رسماً اظهارنظر کند.
o سپس به وظیفه ترکیب کردن می پردازد؛ عناصر را تحت شرایط آزمایش با هم ترکیب می کند.
o یعنی در ابتدا شاید دو عنصر از یک نوع را، سپس تعداد بیشتری از آن نوع و سرانجام عناصر ابتدایی از انواع مختلف را.
o از این طریق روانشناس به زودی نظم رخداد روانی را که مشخص کننده همه تجربه انسان است تشخیص می دهد
و می تواند قوانین مربوط به پیوند فرایندهای ابتدایی ذهن را بیان کند و به این واقعیّت می رسد که اگر احساسهای صوتی با هم رخ می دهند،
به هم می آمیزند و ترکیب می شوند، یا اگر احساسهای مربوط به رنگها پهلوی هم می آیند و بر یکدیگر تأثیر می گذارند،
کلیّه این کارها به طریق کاملاً منظم اتفاق می افتد، به طوری که می توان قوانین ترکیب آهنگها و رنگها را به تفصیل بیان کرد.

o البته اگر در همین حدّ اکتفا می شد و از روانشناسی تنها بُعد توصیفی آن موردنظر قرار می گرفت، امیدی برای وصول به هدف اصلی،
که ایجاد علم واقعی ذهن بود، نمی رفت.
o همان طور که تاریخ طبیعی قدیم در برابر زیست شناسی علمی ایستادگی داشته، روانشناسی توصیفی نیز در برابر روانشناسی علمی مقاومت زیادی کرده است.
o باید اذعان داشت که روانشناسی توصیفی ممکن است مطالب زیادی درباره ذهن در اختیار بگذارد و ممکن است حجم وسیعی از واقعیّات مشاهده شده را دربرگیرد
که می بایست آنها را طبقه بندی کرد و تحت قانون کلّی درآورد.
o اما در آن هیچ گونه وحدت و پیوستگی وجود ندارد و احتمالاً فاقد هرگونه اصل ساده و هدایت کننده ای است که مثلاً زیست شناسی در قانون تکامل یا
فیزیک در قانون بقاء انرژی دارد.
o حاصل اینکه، برای رسیدن به هدف نهایی، یعنی ایجاد روانشناسی علمی، باید علاوه بر توصیف پدیده ها، آنها را توضیح دهیم؛
یعنی علت رخدادهای روانی را بیابیم، عرضه نماییم و به سؤال چرایی پاسخ گوییم.

توضیح پدیده های ذهنی

• هدف اصلی علم روانشناسی، جستجوی علت فرایندهای ذهنی و به اصطلاح یافتن پاسخ چرایی وقوع فرایندها به ترتیب خاصّ خود است.
o در علوم طبیعی یافتن علل پدیده ها، به دلیل همگونی و پیوستگی جهان طبیعت همواره میسّر است.
o وضعی که در روانشناسی با آن رو به رو هستیم قدری متفاوت است.
o از طرفی فرایندهای ذهنی نمی توانند علت به وجود آمدن فرایندهای ذهنی دیگر باشند.
o زیرا به روشنی ملاحظه می کنیم که با تغییر محیط برای ما آگاهیهای کاملاً تازه ای فراهم می شود که به هیچ وجه نمی تواند معلول آگاهیهای قبلی ما تلقی شود.
برای مثال هنگامی که برای نخستین بار پایتخت کشور دیگری را می بینیم، تجربه هایی داریم که به آگاهیهای گذشته ما مربوط نیستند، بلکه معلول محرکهای موجود می باشند .
o از سوی دیگر فرایندهای عصبی را نیز به هیچ وجه نمی توانیم علّت فرایندهای ذهنی بدانیم.
o درواقع، اصل توازی روان و مادّه یا پسیکوفیزیک نشان می دهد که حوادث مربوط به فرایندهای عصبی و ذهنی جریان خود را پهلو به پهلو و در ارتباط دقیق با هم ادامه می دهند،
اما در یکدیگر دخالت و تأثیر ندارند؛ درنهایت اینکه دو جنبه مختلف تجربه واحدی هستند، ولی یکی از آنها علت دیگری نیست.

o تنها راه حلّ این خواهد بود که برای توضیح، معنای دیگری قایل شویم و آن را عبارت از بیان شرایطی که فرایندی در آن صورت می گیرد بدانیم و نه مشخص کردن علت فرایند.
o در این صورت برای توضیح فرایندهای ذهنی می توانیم به دستگاه عصبی و اعضای وابسته به آن متوسل شویم و شرایط عصبی منطبق بر هر پدیده ذهنی را معرفی کنیم.

o دنیای طبیعی یا دنیای تجربه مستقلّ، به این دلیل که مستقلّ از فرد است قانونمندی متفاوتی دارد.
o همه فرایندهایی که آن را می سازند، به عنوان علت و معلول به هم پیوسته اند:
o در هیچ جا در پیوند این فرایندها شکافی دیده نمی شود.
o فرایندهای دستگاه عصبی نیز از فرایندهای دنیای مستقلّ هستند و به عنوان علت و معلول به هم ارتباط دارند.
o هریک به دیگری و نیز به فرایندهای طبیعی دیگر خارج از بدن مربوط می شود؛ آنها جای خود را در حلقه حوادث طبیعی ناگسستنی دارند
و درست مانند قضیه شبنم قابل توضیح هستند.

o از سوی دیگر می دانیم که فرایندهای ذهنی با کلّ رشته های حوادث طبیعی منطبق نیستند،
بلکه با بخش کوچکی از آنها یعنی به برخی حوادث درون دستگاه عصبی انطباق دارند؛
بنابراین طبیعی است که پدیده های ذهنی گسسته و بی نظم ظاهر شوند.

o جستجوی توضیح آنها در فرایندهای عصبی، که به موازات آنها جریان دارد و ارتباط علّیشان را با کلیه فرایندهای دیگر متعلّق به دنیای
مستقلّ تأمین می کند، نیز طبیعی به نظر می رسد.
o ذهن هر شب ساقط و زایل می شود و هر روز صبح نمایان می گردد.
o اما فعالیتهای بدنی در خواب و در بیداری ادامه می یابند.
o خاطره ای از یاد می رود و چندین سال بعد، کاملاً بدون انتظار، مجدداً به ذهن می آید.
o استناد به بدن چیزی به داده های روانشناسی یعنی به مجموعه درون نگریها نمی افزاید، فقط اصلی توضیحی جهت روانشناسی در اختیار قرار می دهد
و به توانایی ما در جهت منظم کردن اطلاعات درون نگرانه مان می افزاید.

o درواقع، اگر توضیح ذهن را به وسیله بدن نپذیریم، باید یکی از دو راهی را انتخاب کنیم که هر دو نامطلوب و مایه ناخرسندی است:
o یا باید به توصیف ساده تجربه ذهنی قناعت کنیم و یا باید ذهن ناآگاهی را مطرح کنیم تا به آگاهی پیوستگی و استمرار بدهد.
o این دو راه حل، آزموده شده است.
o اگر اولی انتخاب شود، هرگز به یک علم روانشناسی نخواهیم رسید
و اگر دومی را بگیریم با اختیار خود واقعیت را برای دنیای خیالی و غیرواقعی رها کرده ایم.

o البته آنچه مذکور افتاد راه حلهای علمی هستند، ولی باور عامّه نیز راه حلهای خود را یافته و به سبب نقص و گسستگی تجربه ذهنی،
دنیایی دورگه می سازد که به آسانی از دنیای ذهنی به دنیای جسمانی حرکت می کند و از آن بازمی گردد
و شکافهای جهان ذهنی را با موادّ عاریه گرفته شده از جهان فیزیکی پر می کند، ‌که این مطمئناً اشتباه است،
واقعیتی که در این اشتباه مستتر است، قبول ضمنی این معناست که برای توضیح روانشناسی باید در ورای تجربه غیرمستقلّ جستجو کرد و نه در خود آن.

اجزای اصلی تجربه ذهنی

• به گفته تیچنر، اجزای اصلی تجربه ذهنی آنهایی هستند که در برابر درون نگری جدّی و مصرّانه، تغییرناپذیر بمانند.
• وونت حس و حواس پنجگانه Sensation را یکی از اشکال اصلی تجربه می داند و می گوید تحریک عضو حسّی و وصول تکانشهای حاصل در مغز آن را برمی انگیزد.
o حواس پنجگانه را برحسب نوع (بینایی، شنوایی، چشایی، بویایی، بساوایی یا لامسه) ‌شدت و دوامشان قابل طبقه بندی می بیند.
o او بین حواس و تصویر ذهنی Image تفاوت بنیادی قایل نیست،
چه تصاویر ذهنی را نیز با تحریک قشر مغز Cerebral Cortex مرتبط می داند و با توجه به جهت گیری فیزیولوژیک بین تحریک قشر مغز
و تجربه حسی مربوط به آن ارتباطی مستقیم تصور می کرده است.
o احساس ها Feelings شکل اصلی دیگری از تجربه هستند.
o او حواس Sense و عواطف Emotionsرا جنبه های همزمان تجربه بی واسطه تصور می کرد.
o او عواطف را جزء مکمل ذهنی حواس می داند که مستقیماً از عضو حسّی حاصل نمی شوند.
o او می گوید: «احساسها با برخی خصوصیات عاطفی همراه هستند.
o هنگامی که احساسها برای تشکیل احساس پیچیده تری با هم ترکیب می شوند، خصوصیتی عاطفی از این ترکیب حاصل می شود.»
o درواقع، عواطف جنبه درون ذهنی دارند، و به نظر می رسد که جزئی از ما هستند و به آگاهی ما ارتباط پیدا می کنند و نه به اشیای خارجی.
o هرچند احساسها و عواطف عناصر اصلی و اساسی هستند، اما می توانند در تجربه ما به صورت الگوهای مختلفی ترکیب شوند.
o مثلاً احساسهای بدنی و عواطف ممکن است ترکیب شوند و هیجانی را به وجود آورند که فرایندی انفعالی است.

• وونت نظریه بسیار بحث انگیز سه بُعدی عواطف را بر مبنای مشاهدات درون نگرانه خویش تدوین نموده است.
o او که با میزانه شمار Metronome که دستگاهی آزمایشگاهی است و برای سنجش سرعتهای مختلف حرکت به کار می رود،
و می تواند در فواصل منظم و معینی صدایی ایجاد کند، کار می کرد؛ در پایان یک رشته آزمایش گزارش داد که:
به نظر می رسد الگوهای موزون نسبت به الگوهای دیگر خوشایندترند و از این تجربه چنین نتیجه گرفت که بخشی از
تجربه ها احساس خوشایندی Pleasure یا ناخوشایندی Displeasure است.

o این عواطف، همزمان با احساس شنیدن تیکهای میزانه شمار ایجاد می شود.
o او می گوید که این عاطفه می تواند درجات مختلفی از بسیار شدید تا بسیار ضعیف داشته باشد و آن را وسیله پیوستار Continuum نمایش داد.
o بُعد دومی از عواطف نیز هنگام گوش دادن به صداهای میزانه شمار برایش کشف شد.
o وونت هنگامی که برای صدای تیکهای متوالی میزانه شمار در انتظار بود، تنش Tension خفیفی را حس می کرد
که پس از شنیدن صدای تیک موردانتظار حالت واهلیدن، رهایی و سستی عضلانی Relaxation جایگزین آن می گردید.

o وونت برحسب این تحقیقات نتیجه گرفت که، علاوه بر بُعد خوشایندی و ناخوشایندی عواطف ما دارای بُعد تنش و
حالت رهایی و سستی عضلانی نیز می باشند.
o بعلاوه هنگامی که میزان شدت صدای تیک بالا می رفت گزارش می داد که عواطفش کمی تحریک شده است
و هنگامی که میزان شدت صدای تیک کاهش می یافت، آرامش بیشتری حاصل می شد.

o وونت از خلال این شیوه پرزحمت که طیّ آن با حوصله، سرعت دستگاه میزانه شمار را تغییر می داد و با دقت تجربه هایش را ثبت می کرد
به سه بُعد مجزّا و مستقلّ از عواطف رسید و معتقد بود که هر عاطفه ای می تواند در جایی روی هریک از این ابعاد،
آن طور که در تصویر نشان داده شده است، جای گیرد .

o نمودار زیر ابعاد سه گانه عواطف را نشان می دهد.

o وونت تصور می کرد که هیجان ها ترکیبات پیچیده ابعاد سه گانه عواطف ابتدایی هستند و می توان هریک از عواطف ابتدایی
را عملاً با تعیین موضعش بر هریک از این سه بُعد توصیف نمود.
o بدین ترتیب تحلیل خاصّی برای هیجانها ارائه کرد و آنها را به محتویات ذهن برگرداند.
o نظریه عواطف وونت باعث انجام یافتن تحقیقات زیادی در آزمایشگاه خود وی و سایر آزمایشگاه ها شد؛ اما در برابر آزمایش زمان نتوانست دوام بیاورد.

o تحقیقات آزمایشگاه دانشگاه کرنل که تحت هدایت تیچنر انجام می گرفت به طرد نظریه مزبور منتهی گردید.
o حاصل تحقیقات تیچنر این بود که جنبه عاطفی تنها یک بُعد دارد، که همان بُعد خوشایندی و ناخوشایندی است و ابعاد دیگر را انکار می کرد.

o تیچنر عقیده استادش را در مورد تجربه های اصلی به طور کامل پذیرفته است.
o او حواس را عناصر اصلی ادراک و تصاویر ذهنی را عناصر تصورّات می دانست و تصورات را پدیده هایی می دانست که در لحظه تجربه ذهنی واقعاً حضور ندارند،
مانند خاطره ای از تجربه گذشته.
o از نوشته های تیچنر کاملاً روشن نیست که آیا او حواس و تصاویر ذهنی را به عنوان مقولات مانعه الجمع تلقی می کند یا نه؟
o درواقع او بر شباهت آن دو، علی رغم اعتقادش بر اینکه می توانند از هم مجزا تشخیص داده شوند، تکیه دارد.
o تیچنر عواطف را عناصر هیجان می داند که در تجربه هایی از قبیل عشق، کینه و غم یافت می شود.

o در کتاب خلاصه روانشناسی در سال ۱۸۹۶، تیچنر به سیاهه ای از عناصر احساس که کشف کرده است، اشاره می کند.
o این سیاهه بیش از چهل و چهار هزار ویژگی احساس را شامل می شود که اکثر آن ویژگیها بصری و سمعی هستند.
o او عقیده داشت که هر عنصر ساده به طور مجزا از هم قابل تشخیص است.
o هر عنصر ساده می تواند با سایر عناصر ترکیب شود و ادراک یا تصوری را بسازد.

o با اینکه این عناصر اساسی و غیرقابل تجزیه و تبدیل هستند، می توان آنها را طبقه بندی کرد.
o درست مانند عناصر شیمیایی که در طبقات مختلف گروه بندی و طبقه بندی می شوند.
o چه به رغم ساده بودن دارای مشخصاتی هستند که ما را قادر می سازند که آنها را از هم تشخیص دهیم.

o تیچنر، به خصوصیات و عوارضی که وونت اظهار داشته بود، یعنی کیفیّت و شدّت، صفات مدّت و وضوح را نیز افزود و هریک را تعریف کرد:

کیفیت مشخصه ای است که یک عنصر را از عناصر دیگر، مثلاً سردی یا قرمزی را، به روشنی مجزا می کند.
«شدّت» به قدرت و ضعف، به میزان بلندی صدا و روشنایی یک احساس توجه دارد.
«مدّت» به جریان یک احساس طیّ‌ زمان اشاره دارد
«وضوح» به نقش دقت در تجربه آگاه معطوف است.
چیزی که در نقطه تمرکز دقت قرار دارد نسبت به چیزی که دقت به طرف آن متوجه نیست، مسلط تر است.

o تیچنر معتقد بود که حواس و تصاویر ذهنی، دارای چهار صفت مزبور هستند،
اما جنبه عاطفی تنها سه صفت از چهار صفت را داراست و فاقد صفت «وضوح» می باشد.
o او می گفت امکان ندارد که دقت را مستقیماً متوجه و متمرکز بر کیفیت عاطفی بنماییم، زیرا، با چنین اقدامی، کیفیت عاطفی از بین می رود.

نظریّه اندریافت

• هرچند محور اصلی روانشناسی وونت تحلیل محتوای آگاهی بوده است، اما او هرگز از مسأله کلیّت فرایندهای ذهنی به طور کامل غافل نبوده است.
o وونت معتقد است هنگامی که به دنیای واقعی می نگریم، وحدتی از ادراکات در پیش چشم مجسم می شود؛
o مثلاً درخت را به عنوان یک واحد خواهیم دید ولی حواس متعدد و متنوعی را از روشنایی، رنگ، شکل و غیره
که در تجربه های درون نگرانه گزارش می شود «نمی بینیم».
o تجربه بصری، ‌درخت را به عنوان یک واحد دربر می گیرد نه به عنوان حواس و عواطف ابتدایی متعدد که درخت را می سازند.

o این کلیّت تجربه آگاهانه چگونه از بخشهای اصلی و عناصر اولیه ساخته و یا ترکیب شده است؟
o وونت نظریه اندریافت Apperception را بدین منظور مطرح کرد.

o او فرایندهای واقعی ترکیب عناصر مختلف و وحدت آنها را اصل ترکیب خلّاق Creative Synthesis یا
قانون برآیندهای روانی Law Of Psychic Resultants نامید که به وسیله آن، تجربه های اصلی زیادی، در یک کلّ، سازمان می یابند.
o دراقع معنای این سخن این است که ترکیب عناصر خصوصیات تازه ای را به وجود می آورد.
o او در این مورد چنین اظهار می دارد «هر ترکیب روانی خصوصیاتی دارد که به هیچ وجه صرف حاصل جمع خصوصیات عناصرش نیست» .
o بنابراین چیز تازه از ترکیب بخشهای اصلی تجربه خلق شده است.
o شاید آن طور که روانشناسان گشتالت، نخستین بار در ۱۹۱۲ و سپس به طور مکرر اظهار داشته اند، باید گفت که کلّ بیشتر از حاصل جمع اجزای آن است.

• ترکیب خلاق در شیمی معادلی دارد:
ترکیب عناصر شیمیایی نتیجه ای را به وجود می آورد که شامل خصوصیات جدیدی، متفاوت با خصوصیات عناصر اصلی است.
o نتیجه اینکه «اندریافت» فرایندی فعال است.
چیزی نیست که توسط عناصر تجربه شده عمل کند، بلکه فرایند مزبور بر آنها، در ترکیبی فعال اثر می گذارد تا کلّی را بسازد.

o البته وونت، توجه بیشتر خود را به نقطه مقابل ترکیب خلاق، یعنی تجزیه ذهن، برگردانیدن و تقلیل تجربه آگاه نه به اجزای ابتدایی آن،
معطوف داشت و مفهوم ترکیب اجزا نسبتاً مورد غفلت وی قرار گرفت.
o با این حال، این واقعیت که او ترکیب را خصوصیتی از سیستم رسمیش ساخته- به دلیل انعکاس زیاد آن در روانشناسی- دارای اهمیت است.

o به رغم این برچسب جزمی گرایی به وونت، او به اصطلاح خودش توجه را تنها به کنشهای ساده ذهنی منحصر نساخته است
و با تألیف بسیار مفصّل خود به نام روانشناسی توده مردم و با انتشار مقالاتی در زمینه فلسفه و اخلاق، به چند ساحتی بودن
انسان ایمان داشته و آن را عملاً نشان داده است.
اما، محتملاً قسمتی از کار وی که منطبق با جوّ زمان بوده انعکاس بیشتری یافته و بخشهای دیگر آن که به احتمالی،
خود او علاقه مندی زیادتری به آنها نشان داده، مورد توجه کمتری قرار گرفته است.

o بی تردید اگر روانشناسی وونت را منحصر به تحقیقاتی کنیم که در آزمایشگاه لایپزیک انجام می گرفته، انتقاد محدود بودن دامنه علم جدید مسلماً بر وونت وارد است.
o مسأله مهمتر، نقش انحرافی چنین برداشتی است که باید مورد توجه قرار گیرد.
o در اذهان بسیاری از علاقه مندان به شناخت انسان، روانشناسی و کلّ ویژگی انسان بر فعالیتهای ادراکی منطبق شده
که در عین اهمیت، بخش بسیار اندکی از کلّ انسان را می سازند.