لاکان

ژاک لاکان

Jacques Marie Émile Lacan, 1901 –1981

• ژاک لاکان پزشک، فیلسوف و روانکاو برجسته فرانسوی بود که به خاطر ایده “بازگشت به فروید” post-structuralism. و رساله‌ای که در آن «ناخودآگاه» را به صورت یک زبان Linguistics ، ساختاربندی Structuralism کرد معروف شد.

• لاکان از تاثیرگذاران بر فلسفه در فرانسه بود.

• به غیر از زیگموند فروید Sigmund Freud ، او از زبان‌شناسی ساختارگرای فردینان دو سوسور Ferdinand de Saussure و انسان‌شناسی Anthropology ساختاری structuralism کلود لوی-استروس Claude Lévi-Strauss نیز تأثیر پذیرفت.

• اکول فرویدی فرانسه ECF- L’École de la Cause freudienne عالی‌ترین مرجع روانکاوی لکانی در جهان بوده و توسط شخص ژاک لکان بنیان‌گذاری شده است.

زندگی

• ژاک لاکان در آوریل ۱۹۰۱ در پاریس به دنیا آمد. او فرزند ارشد سه فرزند امیلی و آلفرد لاکان بود. مادرش از خانواده‌ای متمول بود که به تجارت سرکه اشتغال داشت. پدرش نمایندگی فروش آن را به عهده داشت. او یک فروشندهٔ موفق صابون و روغن بود. مادرش کاتولیکی معتقد بود. در ۱۹۱۹ برادر جوان‌ترش به صومعه پیوست. در همین سال لاکان به کمک یکی از عمه‌هایش که دریافته بود او بسیار با استعداد است به کالج یسوعی استانیسلاس راه یافت.

o اوایل دهه ۱۹۲۰ لاکان به انجمن سیاسی فرانسیس که انجمنی راستگرا بود، علاقه‌مند شده بود و در جلسات آن‌ها حضور می‌یافت و حتی با موسس آن نیز دیدار کرده بود. او در اواسط دهه ۱۹۲۰ از مذهب ناراضی شد و حتی بر سر آن با خانوادهٔ خود مشاجراتی نیز داشت. در ۱۹۲۰ به علت لاغری بیش از حد از خدمت سربازی معاف شد و بی‌درنگ وارد دانشکدهٔ پزشکی شد. در ۱۹۲۶ در بیمارستان سنت-آن روی روانپزشکی متمرکز شد. در همین زمان او به شکلی تخصصی مطالعهٔ فلسفه را پیش گرفت. به فیلسوفانی چون کارل یاسپرس Karl Jaspers و مارتین هایدگر Martin Heidegger علاقه‌مند شد. هم زمان در سمینارهای هگل‌شناسی Hegelianism الکساندر کوژِوه Alexandre Kojève نیز شرکت می‌جست.  لاکان در این دهه و تا سال ۱۹۳۸ گاهی روانکاوی را نیز پی‌گیری می‌کرد.

o در ۱۹۳۱ لاکان یک روان‌پزشک با مجوز قانونی بود. در ۱۹۳۲ مدرک دکترا با ارائهٔ تز «جنون پارانوییک در ارتباط با شخصیت پارانوییک» به وی اعطا شد. با این‌که این تز فراتر از محافل روانکاوی، به خصوص توسط هنرمندان سورئالیست تحسین شده بود، روانکاوان عمدتاً آنرا نادیده گرفتند. با این وجود او در ۱۹۳۴ نامزد ریاست جامعهٔ روانکاوی پاریس شد.

o در ژانویهٔ همان سال با ماری-لوییس بلوندین ازدواج کرد و صاحب دختری شد. فرزند دوم آن‌ها، پسری به نام تیبوت بود که در آگوست ۱۹۳۹ متولد شد. در ۱۹۳۶ لاکان اولین گزارش تحلیلی خود را دربارهٔ مرحلهٔ آیینه‌ای با عنوان «مرحلهٔ آیینه‌ای به عنوان عامل تشکل من نفسانی» در کنگرهٔ بین‌المللی انجمن روانکاوی در مارین‌باد عرضه کرد. رئیس کنگره، با ندادن وقت اضافه به لاکان برای اتمام سخنرانی‌اش، عملاً باعث قطع شدن صحبت وی شد و اجازه نداد گزارش لاکان به پایان برسد.
پس از این بی‌احترامی، لاکان کنگره را به قصد دیدن بازی‌های المپیک برلین ترک گفت. متأسفانه هیچ نسخه‌ای از متن سخنرانی اصلی وی برجا نمانده‌است. لاکان از روشنفکران فعال دورهٔ پس از جنگ جهانی اول به شمار می‌رفت؛ او با آندره برتون، ژرژ باتای، سالوادور دالی و پابلو پیکاسو معاشرت مداوم داشت. او به جنبش روح که توسط ماریس چویسی پایه‌گذاری شده بود علاقه‌مند شد و آن را در مجلهٔ سورئالیستی مینوتار منتشر کرد. به اولین خوانش عمومی از افسانهٔ اولیس و رمان اولیس اثر جیمز جویس اقدام نمود.
علاقهٔ او به سورئالیسم نسبت به علاقهٔ او به روانکاوی، امری پیشینی است. با این همه، لاکان هیچگاه موافقت و همراهی خود را با سورئالیسم ترک نگفت. این نگاه و دیدگاهی نئو-رمانتیک از جنون است به مثابهٔ یک زیبایی تکان‌دهنده. این جشن تجلیل از شهود است و خصومت با دانشمندی است که طبیعت را با واکاوی آن، به قتل می‌رساند.

o در ۱۹۴۰ جامعهٔ روانکاوی پاریس (SPP) به واسطهٔ اشغال فرانسه توسط نیروهای نازی آلمان منحل شد. لاکان متعاقباً به خدمت در ارتش فرانسه در بیمارستان نظامی وَل دُ گراس Val-de-Grâce فراخوانده شد؛ جایی که او تمام طول جنگ را در آن‌جا گذراند.
o سومین فرزندش سیبیل در ۱۹۴۰ متولد شد.  در همین سال لاکان از سیلویا باتای، همسر رنجور دوستش ژرژ باتای، صاحب فرزندی به نام جودیت شد.
o گفته‌های ضد و نقیضی در مورد زندگی عاشقانهٔ او و سیلویا باتای، در جنوب فرانسه و در خلال جنگ جهانی دوم وجود دارد. همسر لاکان، ماری-لوییس، پس از تولد جودیت تقاضای طلاق کرد. لاکان در ۱۹۵۳ با سیلویا باتای ازدواج کرد.
o در طول جنگ SPP جلسات خود را برگزار می‌کرد و لاکان، که برای سفری تحقیقاتی عازم لندن شده بود، با ویلفرد بوین و جان ریکمن از روانکاوان انگلیسی دیدار کرد. او تحت تاثیر کار روانکاوی بوین با گروه‌ها قرار گرفت و این تاثیر در آینده، به تاکید او بر مطالعهٔ گروه‌ها به مثابهٔ یک ساختار را که کار تئوریک او در روانکاوی را به پیش راند، کمک شایانی کرد.  لاکان در ۱۹۴۹ نسخهٔ جدیدی از «مرحله آیینه‌ای» را به شانزدهمین کنگرهٔ IPA در زوریخ ارائه کرد.

o در ۱۹۵۰ لاکان برگزاری سمینارهای خصوصی و هفتگی خود را در پاریس با انگیزهٔ «بازگشت به فروید» و تمرکز بر سرشت زبان‌شناسانهٔ تشخیص و تحلیل روانی آغاز کرد.  شرکت در این سمینارها در ۱۹۵۳ برای عموم آزاد شد.  عمر ۲۷ سالهٔ سمینارهای لاکان تاثیر بسزایی بر حیات فرهنگی پاریس و تکمیل تئوری روانکاوی بالینی داشت.  در ۱۹۵۳ پس از اختلافی که پیرامون روش‌های تمرین تحلیلی و روانکاوانه پیش آمد، لاکان و بسیاری از همکارانش «جامعه روانکاوی پاریس» (SPP) را ترک گفته و گروه جدیدی با نام «جامعه روانکاوی فرانسه» (SFP) بیان نهادند. یکی از نتایج این اتفاق، محرومیت این گروه جدید از عضویت در «انجمن بین‌المللی روانکاوی» بود.
o لاکان برای افزایش پذیرش عمومی نسبت به «بازگشت به فروید» و گزارش خود «تابع و زمینه گفتار و زبان در روانکاوی»، دوباره به زیگموند فروید بازگشت و مجموعه کتاب‌هایی از فلسفه معاصر، زبان‌شناسی، قوم‌شناسی و مکان‌شناسی را بازخوانی کرد.  از ۱۹۵۳ تا ۱۹۶۴ در بیمارستان سنت-آن سلسله سمینارهای خود را پی‌گرفت و طی آن، تاریخچه پرونده بیمارانش را عرضه کرد.  لاکان در طول این دوره نظریاتش را نوشته‌است که گزیده‌ای از آن در کتاب «نوشته‌ها» ۱۹۶۶ جمع‌آوری شده‌است. لاکان در هفتمین سمینار خود ۱۹۵۹-۱۹۶۰ با عنوان «اخلاق و آیین روانکاوی»، بنیان‌های اخلاقی روانکاوی خویش را معرفی کرد و بنیان «اخلاق برای زمانه ما» را پی‌ریزی کرد؛ با توجه به آرای فروید، اخلاق باید نشان دهد در برابر «تراژدی انسان مدرن» و «نارضایتی از تمدن و انسانیت» یکسان است.

در پس‌زمینهٔ اخلاق می‌توان میل را مشاهده کرد: تجزیه و تحلیل تنها ثابت می‌کند که این ادعا تا چه حد به حقیقت نزدیک است و در حقیقت، این راه ورود به نفس است. من باید به جایی بروم که نفس وجود دارد. جایی که روانکاو درونش کاملاً عریان و آشکار است؛ حقیقت میل. نهایت روانکاوی به پیدا کردن «میل» منتهی می‌شود.

o این نوشته از فروید، طی سالیان متمادی، سراسر پس‌زمینهٔ کار لاکان را صورت‌بندی می‌کرد.  در این راستا لاکان سه ادعا را مطرح می‌کند:
۱. روانکاوی باید پایهٔ علمی داشته باشد
۲. ایده‌های فروید در مورد مفهوم سوژه، دانش و میل دستخوش تحریف شده‌اند
۳. تحلیل روانی تنها جایی است که در آن می‌توان نابسندگی علم و فلسفه را مورد سوال قرار داد.

o در ۱۹۶۲ سلسله بحث‌هایی برای تعیین جایگاه و وضعیت SFP در IPA درگرفت. تلاش لاکان -با شیوهٔ جنجال برانگیز و بی‌نتیجهٔ او- در طول این جلسات، نتیجهٔ عکس داد و در نتیجه او در مقابل روانکاوان سنتی قرار گرفت. چرا که در ۱۹۶۳ شرایطی برای عضویت SFP در IPA به وجود آمد که طی آن، SFP برای بقای خود می‌بایست لاکان را از لیست روانکاوانش کنار بگذارد. در نتیجه لاکان SFP را ترک گفت و به مدرسهٔ خود که با نام «مدرسه فرویدی پاریس» مشهور شد، رفت. او با حمایت کلود لوی-استروس و لویی آلتوسر، برای تدریس در École Pratique des Hautes Études برگزیده شد. لاکان در ژانویه ۱۹۶۴ کارش را با برگزاری سمیناری دربارهٔ «چهار مفهوم بنیادی روانکاوی» آغاز کرد.
o در اولین جلسهٔ آن در حمایت‌های سخاوتمندانهٔ استروس و فرناند برودل تشکر کرد. تدریسش برای همکارانی که همراه او SFP را ترک گفته بودند، از سر گرفت. درس‌گفتارهایش نظر بسیاری از دانشجویان École Normale را جلب کرد.

o او École de la Cause freudienne را به سه دسته تقسیم کرد:

۱. بخش پالایش روانکاوی . آموزش نظری برای کسانی که تحت روانکاوی قرار گرفته‌اند اما نمی‌توانند روانکاوی کنند
۲. بخشی برای روانکاوی عملی . برای پزشکانی که هنوز روانکاوی نشده‌اند
۳. بخشی مربوط به یافته‌های فروید . که مربوط به نقد روانکاوانهٔ ادبیات و تجزیه و تحلیل روابط نظری مرتبط یا وابسته به علوم بود.

o در دهه ۱۹۶۰ لاکان -حداقل در ذهنیت عمومی- وابسته به چپ‌های فرانسه بود.  در مه ۱۹۶۸ لاکان همراهی خود را با دانشجویان معترض اعلام کرد و با آنان، اعلام همدردی نمود.  در نتیجهٔ این کار، مدتی پس از حوادث مه ۱۹۶۸ به تحریک دانشجویان و تاثیرگذاری بر حوادث آن سال، متهم شد.  در ۱۹۶۹ لاکان سمینارهای عمومی‌اش را به Faculté de Droit -Panthéon منتقل کرد؛ جایی که او تا هنگام تعطیلی مدرسه‌اش در ۱۹۸۰ تجاربش را در حوزهٔ تحلیل نظری و آموزش روانکاوی در اختیار عموم قرار می‌داد.

o لاکان در طول دهه‌های آخر زندگی خود، به شکلی گسترده به برگزاری سمینارهایش همت گمارد.  در طی این مدت، او روی بسط و گسترش برداشت خود از میل در مردان و زنان متمرکز شد . توجهش را روی مفهوم امر واقعی و تضادش با امر نمادین قرار داد. کار اخیر او، بیشترین تاثیر را بر گفتمان فمینیستی داشت؛ همان‌طور که بر جنبش غیررسمی دهه‌های دهه ۱۹۷۰ و دهه ۱۹۸۰ تاثیر گذاشت.  جنبشی که بعدها پست‌مدرنیسم (فرانوگرایی) نامیده شد.

اندیشه

• ژاک لاکان تلاش می‌کند تا با استفاده از روش دیالکتیکی هگل  Hegel-dialectical-method و زبان‌شناسی فردینان دو سوسور، آرای فروید را به نحوی بازنویسی کند که روانکاوی، در تحلیل تمام عرصه‌های حضور انسان مشارکت و همکاری داشته باشد.

• او به نحوی این‌کار را انجام می‌دهد و شکل می‌بخشد که به شکل شگرفی، مرزهای رشتهٔ خود یعنی روانکاوی را پشت سر گذاشته و روانکاوی را با سیاست، فلسفه، ادبیات، علم، مذهب و تقریباً تمام دیگر رشته‌های آموزشی درمی‌آمیزد. به همین خاطر است که آثار لکان که عمدتاً به شکل سخنرانی هستند، بسیار صعب و سخت می‌نمایند و از جناس‌های غامض و کنایه‌های مبهم سرشارند.  همگان بر این اذعان دارند که آثار او بسیار سخت‌خوان هستند.

• او رسیدن به آن‌چه از روانکاوی می‌خواهد و انتظار دارد، اقدام به پی‌ریزی سه نظم یا بنیان می‌کند که عبارتند از:

o امر خیالی، The Imaginary
o امر نمادین The Symbolic
o امر واقع The Real

سه نظم بنیادین

امر خیالی The Lacanian Imaginary

• کارکرد حالت آیینه‌ای؛ M آیینه، A دیگری، ( I’(a گلدانِ منِ متفاخر، و aگلدانِ وارونِ، کالبدِ کودک است. mirror stage
در واقع، امر خیالی I نشان‌گر جستجویی بی‌پایان در پی خود است.  لاکان اشاره می‌کند که انسان به صورت نارس به دنیا می‌آید.  به این معنا که تا چند سال پس از تولد نمی‌تواند حرکاتش را باهم هماهنگ کند. وقتی کودک به حدود شش ماهگی می‌رسد، سعی می‌کند این همذات‌پنداری و هماهنگی را به دست بیاورد. او با دیدن تصویر خودش در آینه ، مراد از آینه، هم می‌تواند آینهٔ واقعی باشد و هم فردی دیگر است، که بر این مشکل غلبه می‌کنند.

o تصویر آینه به کودک آرامش می‌دهد، زیرا او از خودش تصور کاملی ندارد. او هرپاره از خودش را متعلق به دیگری می‌داند. تصویر آینه باعث می‌شود تا کودک تصویر کاملی از خودش به دست بیاورد. او جای دقیق اندام‌هایش را نمی‌داند. وقتی می‌خواهد چیزی را به دهان ببرد، نمی‌تواند مکان دقیق دهانش را مشخص کند. او با نگاه کردن به آینه افراد دیگر، و توجه به حرکات آن‌ها، سعی می‌کند مثل آن‌ها بتواند حرکاتی منظم و با قاعده و دقیق داشته باشد و در نتیجه مثل آن‌ها کامل باشد.

o این تلاش باعث پیدایی یا من یا نفس Ego در کودک می‌شود. نفس از نظر ساختاری از هم گسسته‌است و میان خودش Ego و تصویر خودش reflected image دوپاره‌است. از همین رو است که همواره خواهد کوشید تا دیگری (تصویر در آینه یا فرد دیگری که دیده‌است) را با خود یکی کند.

o در امر یا نظم خیالی، همین کلمهٔ همواره‌است که تاثیرگذار است. چراکه کودک پس از ورود به سنین بزرگسالی هم نفس این خصلت را از دست نمی‌دهد. یعنی همواره می‌خواهد کامل‌تر شود و وحدت بیشتری پیدا کند. در واقع من مطلوب هستهٔ اصلی امر خیالی است. تصویری است اغراق‌آمیز که فرد از وجود خود ساخته و مبتنی بر آرزومندی اوست. Imaginary order itself
o امر خیالی نظمی است که لاکان آن‌را خوار می‌شمارد. او اشاره می‌کند که دوران مدرن نمایندهٔ اوج امر خیالی بشر است زیرا مشغول خود و تسخیر جهان به دست خود یا آفریده‌های خود است.

امر نمادین The Lacanian Symbolic

• تصویر شماتیک سه نظم بنیادین

o امر نمادین S شامل تمام چیزهایی است که ما معمولاً واقعیت می‌نامیم.  از زبان گرفته تا قانون و تمام ساختارهای اجتماعی. امر نمادین حوزه‌ای است که ما در آن به عنوان بخشی از جامعهٔ انسانی قرار می‌گیریم. انسان‌ها حتی پیش از تولدشان در درون امر نمادین گرفتارند. آن‌ها متعلق به قومیت، کشور، زبان، خانواده‌ای خاص و گروهی اجتماعی و اقتصادی و حتی جنسیتی هستند. حتی گاهی پیش از تولد برای آن‌ها نامی هم انتخاب شده‌است.
o آن‌چه امر نمادین را برپا می‌کند، زنجیرهٔ دلالت یا به تعبیر خودش قانون دال است. لکان این اصطلاح دال را از زبان‌شناس سوییسی فردینان دو سوسور وام گرفته‌است.  سوسور معتقد بود که زبان متشکل از نشانه‌هاست و هرنشانه از دو بخش دال و مدلول تشکیل شده‌است. دال تصویر ذهنی ما از صوت نشانه‌است و مدلول مفهوم مرتبط با آن صوت. سوسور همچنین معتقد بود که زبان نظامی رابطه‌ای و یا تفاوتی است. یعنی هیچ نشانه‌ای را نمی‌توان فارغ از نشانه‌ای دیگر تفسیر و تعریف کرد. یعنی راست، راست است چون چپ نیست. بنابراین نظر، چون امر نمادین از طریق زنجیره‌های دلالت به هم پیوسته‌است، ما محکوم هستیم به این که هیچ گاه جهان را به آن شکلی که واقعاً هست درک نکنیم. و تا ابد در زندان زبان باقی بمانیم. در واقع همه‌چیز زبان است.

امر واقع The Lacanian Real

• رابطهٔ فرد با مطلوب گمشده

• امر واقع R معرف حیطه‌هایی از زندگی است که نمی‌توان شناختشان. درواقع امر واقع همان جهان است پیش از آن‌که زبان تکه تکه‌اش کند. یعنی امر واقع چیزی است که تن به نمادین شدن نمی‌دهد و در نتیجه وارد زبان نمی‌شود تا قابل شناسایی باشد.

o به عنوان مثال و به زبان ساده، ایدز نمونهٔ خوبی از چنین چیزی است. بعضی آن‌را کیفری برای همجنس‌گراها می‌دانند و سزای انحراف از شیوهٔ زندگی مسیحی. بعضی نقشهٔ سازمان سیا برای کاهش جمعیت آفریقا و بعضی دیگر نتیجهٔ مداخلهٔ بشر در طبیعت. تمام این تعابیر مختلف به این خاطر است که این بیماری زبان‌بسته‌است. بیماری‌ای که به دلایلی که برایش می‌آورند بی‌اعتناست. یعنی ایدز هجومی از سوی امر واقع است و این کوشش‌ها که می‌خواهند آن‌را نمادین کنند و وارد حیطهٔ زبان کنند، ناکام می‌مانند. می‌کوشند پیامی را در امر واقع بیابند که در آن نیست. چراکه امر واقع نامفهوم و بی‌معنی است. برخی از بیماری‌های روانی در اثر به زبان درنیامدن گروهی از چیزها نزد فرد به وجود می‌آیند.

• فروید معتقد است غرض اصلی در آزمون واقعیت، یافتن ادراک واقعی شیء نیست، بلکه بازیافتن آن است. در نظر او، تمنای آدمی همواره مطلوبی گمشده و از دست رفته ‌است.  کل تمنیات در پی یافتن مجدد آن است. یافتن چیزی که اصلاً وجود ندارد. در واقع رضایت‌مندی فرد در گرو یافتن ردپایی از این مطلوب گمشده در واقعیت است. مطلوب تمنای فرد در بازیافتن خاطره‌ای است که واقعیت اولیهٔ آن‌را زنده می‌کند. در تصویر ، دو نوع حرکت با رنگ قرمز مشخص شده‌اند. حرکت اول، حرکتی است که محور آن‌را محیط استوانه تشکیل می‌دهد. حرکت دوم، حرکت محیط استوانه‌است به دور سوراخ مرکزی. جستجوی تمناهای مختلف در دنیای نمادین را می‌توان شبیه به حرکت اول دانست . اما این حرکت، مارا از حرکت اصلی پیرامون سوراخ مرکزی (مطلوب گمشده) غافل می‌کند. به بیان دیگر، خواستن هر مطلوبی لاجرم به خواستن مطلوب گمشده بازمی‌گردد.

گره برومه

• لاکان در سمینار خود موسوم به «یا بدتر…» که در سال ۱۹۷۲ برگزار شد، پیوند و رابطهٔ این سه وجه از نفس آدمی را چنین تعریف می‌کند که زنجیری متشکل از سه حلقه به نحوی که اگر یکی از این حلقه‌ها را جدا کنیم، دو حلقهٔ دیگر از هم باز شده و تشکل خود را از دست می‌دهند.

o این نحوهٔ پیوستگی را در هندسه موضعی، گره برومه می‌خوانند. در نظر لاکان، رابطهٔ امر خیالی، امر نمادین و امر واقع در زندگی انسان بر اساس اصل گره برومه‌است. عدم پیوستگی هرکدام، موجب نابودی دیگری می‌شود. نکتهٔ حائز اهمیت این است که هیچ‌کدام از این سه حلقه در دیگری زندانی نیست بلکه انسجام آن‌ها وابسته به انسجام دیگر حلقه‌هاست. ساختمان نفسانی هر فرد موکول به نوع پیوندی است که بنابر سرگذشت او میان این سه عنصر ایجاد می‌شود. در واقع رابطه‌ای دیالکتیکی میان این سه نظم برقرار است.

تعریف دیالکتیک

دیالکتیک به معنای مباحثه و مناظره است، دیالکتیک یکی از ادوات فلسفه و نظریه‌ای درباره سرشت منطق است، پیشینه تفکر دیالکتیکی به یونان باستان و به طور مشخص به نظریات سقراط باز می‌گردد. به بیان ساده، هرگاه دو نظر فلسفی در تضاد یا تباین با همدیگر باشند عملی خردگونه که آن دو را در یک نظریه جدید جمع کند دیالیکتیک است. از نظر هگل و مارکس این امر اجباری و ذاتی خرد است.

دیالکتیک به روش خاصی از بحث و مناظره گفته می‌شود که اول بار سقراط حکیم در مقابلِ طرف گفتگوی خود در پیش گرفت. هدف وی از این روش، رفع اشتباه و رسیدن به حقیقت بود. روش او به این صورت بود که در آغاز، از مقدمات ساده شروع به پرسش می نمود و از طرف خود در موافقت با آنها اقرار می گرفت. سپس به تدریج به سوالات خود ادامه می داد تا اینکه بحث را به جایی می رساند که طرف مقابلش، دو راه بیشتر نداشت: یا اینکه مقدماتی را که پیش از این در آغاز بحث پذیرفته بود، انکار کند و یا اینکه از ادعاهای خود دست بکشد و به چیزی اعتراف کند که سقراط معتقد است. این روش گفتگو و بحث، امروزه نیز به نام روش دیالکتیکی یا روش سقراطی معروف است.

افلاطون، کلمه دیالکتیک را به روش خاص خود اطلاق کرد که هدفش دستیابی به معرفت حقیقی بود. به عقیده او، از راه سلوک عقلی و همراه با عشق، باید نفس انسانی را به سوی درک کلیات و یا مثل که حقایق عالمند، راهنمایی کرد. او طریقه خاص خود را برای کسب این نوع معرفت، دیالکتیک نامید و تمام آثارش را نیز به طریق بحث و گفتگو و به عبارت دیگر به روش دیالکتیکی نگاشت. دانشمندان جدید از جمله کانت نیز این کلمه را در مواردی استعمال کرده اند.

اما قبل از همه این ها، حدود پنج قرن پیش از میلاد٬ فیلسوفی یونانی به نام هراکلیتوس، نخستین کسی بود که این لفظ را به کار برد. او معتقد بود که عالم همواره در حال تغییر و حرکت است و هیچ چیز پابرجا نیست.

هگل، فیلسوف مشهور آلمانی با توسل به مفهومی که هراکلیتوس ابداع کرده بود و در ادامه نظریه وی، منطق و روش مخصوص خود را برای کشف حقایق، دیالکتیک نام گذارد. وی، وجود تضاد و تناقص را شرط تکامل فکر و طبیعت می دانست و معتقد بود که پیوسته ضدی از ضد دیگری تولید می شود.

دیالکتیک هگلی بر پایه چهار اصل زیر استوار است:

۱- همه چیز، با توجه به این که در چارچوب زمان قرار دارد، گذرا و محدود است.
۲- همه چیز، متضاد خود را نیز دارد.
۳- هنگامی که نیرویی بر ضد (برابر نهاد) خود غلبه می کند، تغییر رخ می دهد.
۴- تغییر به صورت دایره وار (نفی نفی) نیست، بلکه حالت مارپیچی (دایره ای رو به بالا) دارد.

بالاخره در مکاتب مارکسیسم و لنینیسم، واژه دیالکتیک به معنای حرکت و تحول در تمام جنبه‌های مادی، اجتماعی، اقتصادی، اخلاقی و طبیعی به کار رفت. بدین ترتیب، فلسفه دیالکتیک در این مکاتب چیزی جز مطالعه طبیعت و جامعهٔ در حال دگرگونی نیست.

مارکس و انگلس نظرات مادی خود را براساس منطق هگل تشریح و تبیین کردند و از همین جا بود که ماتریالیسم دیالکتیک به وجود آمد. در حقیقت، ماتریالیسم دیالکتیک، ترکیبی است از فلسفه مادی قرن هجدهم و منطق هگل که مارکس و انگلس این دو را به یکدیگر مرتبط کردند. لنین نیز دیالکتیک را با استفاده از قاعده جمع جبری صفر توضیح میدهد.

چگونه لکان بخوانیم؟

How to Read Lacan

• هنگامی که برای اولین بار کتابی از فروید را در دست می گیرید، هر چقدر هم که ایده های موجود در متن را نامعمول و غامض بیابید، دشوار میتوانید خود را از لذتی که از خود متن میبرید بر کنار دارید. خواندن فروید، به ویژه مطالعات موردی و آثار نظریه پردازانه اش درباره هنر، جامعه و دین، مانند خواندن رمانهای خوب کارآگاهی است.

در واقع، رمان کارآگاهی یکی از گونه های ادبی محبوب فروید و یکی از نظایر یا بدیل های مورد علاقه او برای تحلیل بود. حتی اگر با استدلال های فروید قانع نشوید، مسحور داستانی میشوید که او تعریف میکند. وضعیت در مورد لاکان بسیار متفاوت است. همان طور که منتقدان خشمگین از پیش اعلام کرده اند،
هنگامی که برای اولین بار کتابی از لاکان را به دست میگیرید، حتی با معیارهای نظریه ادبی و فرهنگی معاصر با متنی فشرده، پیچیده، گنگ و از قرار معلوم درک ناشدنی مواجه می شوید.

o چرا این طور است؟• ایده های لاکانی برای اولین بار با انتشار همزمان دو متن، در دانشکده های علوم انسانی دانشگاه های بریتانیا مطرح شد:

o ترجمه های آلن شریدان از مکتوبات: گزیده و چهار مفهوم بنیادی روان کاوی که هر دو در سال ۱۹۷۷ در انگلستان انتشار یافت. برای بسیاری از دانشجویان، این دو متن مجال اولین آشنایی آن ها با لاکان بوده است و مقالاتی از مکتوبات، مانند « مرحله آینه ای » و « دلالت فالوس » در شمار آن دسته از آثار لاکان بوده اند که بارها منتشر شده اند و در منتخب آثار او جای گرفته اند. اما در هر دو متن مذکور دشواری های ویژه خواندن آثار لاکان وجود دارد.

• لاکان در درجه ی نخست و بیش از هر چیز پزشک بالینی و سپس معلم بود. او فردی دانشگاهی یا نویسنده نبود و عمیقاً به دانشگاه و آنچه کلام دانشگاه مینامید بدگمان بود. به انتشار آثارش نیز بدگمان بود و در اواخر دوران فعالیت حرفه ای اش، در سمینار بیستم به مکتوبات با عنوان poubelication اشاره میکرد،
جناسی که از ترکیب poubelle (سطل آشغال) و publication (انتشار) حاصل میشود.

o لاکان در سال ۱۹۵۳ سمینارهای عمومی دو هفته یک بار را در بیمارستان سنت آن، بیمارستان روانی محل کارش، آغاز کرد ( او در دو سالِ قبل از آن درس گفتارهای هفتگی خصوصی ای در آپارتمان سیلویا باتای همسر فیلسوف و نویسنده ژرژ باتای (۱۹۶۲-۱۸۹۷) و سپس همسر دوم لاکان، ایراد کرده بود ).  سمینارها به مدت ۲۶ سال ادامه یافت. او هر سال متن یا ایده ای از فروید را انتخاب میکرد و سمینار را به مطالعه آن اختصاص میداد. بسیاری از این سمینارها به همت ژاک آلن میلر به عنوان سرویراستار از یادداشت ها و رونوشت های دانشجویان سابق لاکان بازسازی و تعداد روزافزونی از آنها ترجمه شده است.

o مقالاتی که در نسخه انگلیسی مکتوبات گرد آمده است گزیده ای در حدود یک سوم چاپ فرانسه کتاب است و اغلب نمایشگر خلاصه یا نتیجه ایده هایی است که لاکان در طول یک سال کاملِ ارائه سمینار گسترش داده است. بنابراین، مکتوبات را نباید به عنوان مقدمه ای بر آرای لاکان خواند، بلکه این اثر بیان بسیار فشرده آرای او برای کسانی است که از پیش با آن ها آشنایند. آن هایی که میخواهند برای اولین بار لاکان بخوانند بهتر است ابتدا از سمینارهای اول،
شامل مجلدهای یک، دو، سه و هفت شروع کنند که اکنون وسیعاً در دسترس است.

o باید توجه داشت که آرای لاکان، مانند آرای هر متفکر نوآور دیگری، ایستا نیست، بلکه در طول زندگی اش تغییر کرده و گسترش یافته است. این سمینارهای ابتدایی اولین مرحله سیر لاکان را که « ساختارگرایانه » است نشان میدهند و بیش تر کارهای جذابی که اکنون در حوزه مطالعات لاکانی انجام میشود بر آرای واپسین او در دهه های شصت و هفتاد استوار است. این تغییر ارزیابی ما از لاکان، در تأکیدی که بر آرای متأخر او در نیمه دوم این کتاب صورت گرفته، انعکاس یافته است.

o دشواری دیگر در خواندن لاکان از آن جا ناشی میشود که او پس از معرفی مفاهیمی چون ابژه کوچک a،دیگریِ بزرگ the Other، امر واقع [یا ساحت واقع] the Real یا فالوس phallus ، این اصطلاحات را در نوشته های خود حفظ میکند اما به تدریج معنی آن ها را تغییر میدهد. بنابراین، مفاهیم لاکانی همزمان با گسترش تفکر او سطوح معنایی متفاوتی کسب میکنند، اما او هرگز معنی اصلی آن ها را رها نمیکند. بنابراین، امکان به دست دادن تعریف ساده ای از اصطلاحات لاکانی وجود ندارد، چرا که آن ها مطابق سه ساحت لاکانی – خیالی، نمادین و واقع و در مراحل مختلف تدریس لاکان کارکرد متفاوتی دارند.

• متن دوم، که در سال ۱۹۷۷ ترجمه شد، موضوعاتی نسبتاً متفاوت را پیش روی ما قرار میدهد. چهار مفهوم بنیادی روانکاوی در واقع رونوشت مجموعه سمینارهای یازدهم لاکان است. سمینار مذکور یکی از مهم ترین سمینارهای لاکان است و در میان ‌آرای او مقامی محوری دارد؛ متن این سمینار بسیار فشرده و خواندن آن دشوار است. در این مورد هم دلایل خاصی وجود دارد. سمینار در سال ۱۹۶۴ ارائه شد و لحظه ای مهم را در دوران فعالیت حرفه ای و گسترش اندیشه ی لاکان رقم زد. لاکان سرانجام در سال ۱۹۶۳ از نهادهای روانکاوی گسست و مدرسه خود را بنیان گذارد.

o سمینار یازدهم به یک معنا اولین بیانیه رسمی درباره جهت گیری جدیدش بود. در سال ۱۹۵۳ جمعی از روانکاوان از جمله لاکان بر سر موضوع آموزش و پزشکی سازیِ روانکاوی از جامعه روانکاوی پاریس (SPP) جدا شدند و جامعه فرانسوی روانکاوی را بنیان گذاردند. این روانکاوان در آن زمان درنیافتند که با ترک جامعه « رسمی » در واقع از انجمن بین المللی روانکاوی نیز جدا شده اند. SFP در طول ده سال بعد مشغول مذاکره با IPA بود تا جامعه جدید خود را رسمی کند، چرا که در غیر این صورت اعضای جامعه نمی توانستند خود را روانکاو یا درمانگر بنامند. IPA سرانجام در سال ۱۹۶۳ در خواست SFP برای عضویت مجدد را رد کرد و لاکان به همراه عده ای دیگر از IPA اخراج شد.  SFP در همان سال انشعاب کرد و لاکان مدرسه روانکاوی خود، مدرسه فرویدی پاریس را بنیان نهاد.
لاکان در نتیجه جدایی از SFP مجبور شد سمینارهایش را در جایی بجز بیمارستان روانی سَنت آن برگزار کند و به دعوت فیلسوف مارکسیست، لویی آلتوسر (۱۹۱۸-۱۹۹۰)، که در همان سال مقاله مهمی درباره فروید و لاکان منتشر کرده بود، سمینارهایش را در اکول نرمال سوپریور (ENS ) برگزار کرد. ENS یکی از مؤسسات نخبه در نظام آموزشی فرانسه است و لاکان در آن جا با مخاطبان کاملاً جدیدی برای نظریاتش روبرو شد. همچنین، در همین ایام، روانکاوی، تا حدودی بر اثر مقاله آلتوسر، گسترش یافت و بیش از پیش در میان روشنفکران و حیات فکری پاریس پذیرفته شد. اما عزیمت لاکان پاره ای مسائل نظری برای او ایجاد کرد.

• لاکان در سمینار یازدهم برای اولین بار از شرح آرای فروید دست کشید و دریافت خود از روانکاوی را بسط داد. به عبارت دیگر، او بسط و گسترش آنچه را اکنون به عنوان نظریه لاکانی ناخودآگاه، میل، انتقال، و رانه (چهار مفهوم بنیادی روانکاوی) می شناسیم آغاز کرد. بنابراین، هنگام خواندن لاکان باید به خاطر داشت که موضوع سبک نگارش او و دشواری نوشته هایش زائد یا صرفاً بی جهت نیست. روانکاوی را نمیتوان در کلاس درس یا اتاق سمینار آموخت. دشواری سبک لاکان تا اندازه ای به سبب میل خودآگاهش به مقاوت نسبت به هرگونه جذب و بازیابی ساده ایده های اوست.

• لاکان در سمینار بیستم می گوید: کمابیش مشهور است که مکتوبات را نمیتوان به سهولت خواند. می توانم اعترافی شرح حال گونه کنم – من نیز دقیقاً همین نظر را داشتم. تصور میکردم، شاید کمی زیاده روی بود، تصور میکردم آن مقالات برای خواندن نوشته نشده اند.

• جنبه ی دوم دشواری خواندن آثار لاکان مشخصاً به موضوع بررسی او، یعنی ناخودآگاه، مربوط است. از نظر فروید، ناخودآگاه قلمروی است که زمان یا تناقض نمی شناسد. ناخودآگاه قلمرو آرزوها و خیالپردازی های واپس زده است؛ ناخودآگاه قلمروی فاقد نحو یا دستور زبان است. پس، در واقع، چگونه میتوانیم از آرزوها و امیال ناخودآگاه سخن بگوییم؟ برای سخن گفتن از میل ناخودآگاه باید آن را به آگاهی ترجمه کنیم و ناخودآگاه بر حسب تعریف آن چیزی است که از آگاهی طرد میشود و دوباره احضار نمیشود. به عبارت دیگر، ناخودآگاه آن چیزی است که از زبان حذف میشود. این وضع تناقض نما نظریه پرداز و روانکاو را در وضعیتی بغرنج قرار میدهد، زیرا چگونه می توانیم از آرزوها و امیال ناخودآگاه سخن بگوییم اگر قادر نیستیم آن ها را در قالب زبان بگنجانیم؟

• از نظر فروید، ما می توانیم طرز کار ناخودآگاه را از طریق اضطراب ها و هراس هایمان بفهمیم. همچنین، می توانیم آثار آن را در رؤیاها، لطیفه ها، لغزش های زبانی و‌ آثار هنری کشف کنیم. به عبارت دیگر، ما طرز کار ناخودآگاه را درست در آن لحظاتی کشف می کنیم که ضمیر آگاهمان در حداقل هشیاری و کنش برای واپس زدن تفکرات و امیال ناخواسته به سر می برد. لاکان در اوایل کار خود بر این حوزه از آرای فروید متمرکز شد و به ویژه از نزدیک به متون او در موضوعات زبان و تفسیر نظر کرد: تفسیر خواب، آسیب شناسی روانی زندگی روزمره و لطیفه ها و ارتباطشان با ناخودآگاه.

o لکان به دنبال حل تناقض نمایی بود که روانکاوی همواره با آن مواجه می شود: اگر فرض کنیم که روانکاوی کلام ناخودآگاه یا کلامی درباره ناخودآگاه است،
بنابراین کلامی است که بر چیزی که همواره در فراسوی آن قرار دارد استوار است. سبک خود لاکان یکی از راه های پرداختن او به این موضوع است، به این معنا که نوشتار او تلاشی برای بیان آن چیزی است که اساساً بیان شدنی نیست.

• خلاصه، لاکان می کوشد از طریق ساختار زبان چیزی را به روشنی بیان کند که در فراسوی خود زبان باقی می ماند: قلمرو میل ناخودآگاه.

o نوشته های او تلاشی برای وادار کردن خواننده به رویارویی با حد و مرزهای معنا و فهم و تصدیق این دورنمای عمیقاً آزارنده است که در پشت هر معنایی، بی معنایی و در پس هر درایتی، یاوه نهفته است. بنابراین، نثر لاکان « اغلب پیرو قوانین ناخودآگاه است به همان شیوه ای که فروید مشخص کرده است
نثر او مملو از جناس ها، لطیفه ها، استعاره ها، طعنه ها و تناقض هاست، و فرم آن شباهت های بسیاری با نوشته های روان پریشانه دارد ».

o جناس ها، بازی با کلمات و شیوه سخن گفتن گریزان و غیر مستقیم زائد نیست بلکه در فهم کار او ضروری است. این سبک نوشتن را کرداری می نامند –
که می کوشد معنا را از طریق ارائه و نحو برساند.

o منتقدی اظهار کرده است که لاکان می خواسته است « انتقال مطالبش به طور مستقیم با ناخودآگاه سخن بگوید و معتقد بود که بازی با کلمات، در جایی که پیوندهای علّی محو می شوند و تداعی ها به وفور وجود دارند، زبانی است که ناخودآگاه آن را می فهمد ».

o دفعه بعدی که لاکان می خوانید و می خواهید که کتاب را به گوشه اتاق پرت کنید، لحظه ای درنگ کنید و ببینید متن با شما چه می کند، به احساس خود در آن لحظه و تأثیری که زبان بر شما دارد فکر کنید. هنگامی که درباره این فرایند تأمل می کنید متن به هدف خود رسیده است؛ ناخودآگاه دارد کار می کند.

Reading Lacan – Where to Start

مقدماتی بر روانکاوی لکان

• اسم “دلالت” یکی از اهم اصطلاحات لکان است. وی این اصطلاح را از زبانشناس linguist و نشانه‌شناس semiotician معروف فردینان دسوسور Ferdinand de Saussure به عاریت گرفت و بدان معنائی متفاوت بخشید. مطابق نشانه‌شناسی سوسور، زبان تکلم (Sign (semiotics مجموعه ای است از علامات که واجد دو عنصر اساسی هستند:  دال signifier  و  مدلول signified

دلالت یعنی این که چیزی ذهن ما را به چیز دیگر رهنمون کند، یا از علم به یک چیز، علم به چیز دیگر حاصل آید. آن‌چه موجب علم به چیز دیگر می‌شود دال و آن‌چه به سبب دالّ به آن آگاهی می‌یابیم، مدلول نامیده می‌شود

o دالّ عبارت از صورت صوتی کلمه است (مثلاً لفظ د ر خ ت) . مدلول مفهومی میباشد که از آن اراده میکنیم (معنائی که از لفظ درخت در ذهن ایجاد میشود.)  رابطه آنها را همچون دو روی ورق کاغذ است که در عین حالِ جدائی از یکدیگر، بنحوی بهم مربوط هستند، که هر نوع تغییری در این ورق موجب درهم ریختن ماهیت هر دوی آنها میشود.

• لکان با دادن اولویت مطلق به دالّ از نظر سوسور فاصله گرفته وابستگی متقابل دال و مدلول را که در رأس نظریه این زبانشناس بود مورد تجدید نظر قرار داد. بنابراین اولویت دال منزلتی دیگر نزد لکان پیدا کرده، ماده اصلی ضمیر ناآگاه بحساب می آید. وی درمیان عناصر مختلف زبان اهمیت واقعی را به اسم میدهد و دال را اساساً در قابلیت تسمیه آن میداند. از همین روست که ما بجای آن تعبیر اسم دلالت را انتخاب کرده ازین پس مورد استفاده قرار میدهیم. بعلاوه لفظ دالّ فاقد «تشخص» لازمی است که بتوان از اصطلاحی اینچنین مهم انتظار داشت. اولویت اسم دلالت بدین معنی است که بر مدلول خود تقدم دارد. البته این تقدم جنبه زمانی نداشته بلکه بلحاظ منطقِ خاصی است که روانکاوی بنا به ساختار نفسانی آدمی کشف کرده است. برای لکان زبان تکّلم عبارت از مجموعه ای از اسماء دلالت (دال) است که زنجیروار به یکدیگر متصل بوده هریک تداعی دیگری را بدنبال دارد.

o این تداعی درحوزه نظامی منسجم صورت میگیرد که لکان آن را سلسله زنجیری اسماء دلالت (دال) می خواند. در این سلسله آنچه موجب انتقال یک اسم به اسم دلالتی (دال) دیگر میشود فرایندی است که آن را در معانی و بیان مجاز مینامند. از آن جمله است علاقه جزء به کلّ (در مثالی چون «پاریس امروز تصمیم گرفت. . . » که درآن پاریس مجازی است از دولت فرانسه) یا علاقه مجاورت (در مثال کارد و چنگال که بمحض بیان یکی از آندو دیگری برای ما ۲ تداعی میشود).
هنگامی که مجاز دارای علاقه مشابهت باشد آنرا استعاره میخوانند .

• چنانکه میدانیم کودک طی مرحله آینه (میان شش تا هجده ماهگی) برای نخستین بار واجد تصویری از خود شده خویش را بصورت موجودی متفاوت از دیگران درمی یابد. هم ازینروست که برای اولین بار نائل به تشخیص تصویر خود در آینه شده به عنصری که من نفسانی خوانده می شود دسترسی پیدا میکند. چنین من نفسانی یا متفاخری است که کودک شیفته تصویر خود شده، ازین پس واجد وجهه ای ناموثق از وجود خویش میگردد. چرا که حیث خیالی حجابی بیش درمقابل وجود حقیقی کودک که همان فاعل نفسانی باشد نیست. لذا من نفسانی بعنوان عامل اصلی در حیث خیالی پیوسته با فاعل نفسانی بعنوان انقسام
و برزخِ حاصل از اسماء دلالت (دال) درتقابل و تضاد خواهد بود.

• طفل بنابر حیث خیالی خود برآن می شود که بر عالَم و آدم حکومت کرده بدین تصور باطل دل خوش کند که همه چیزی را تحت تسلط دارد. ناگفته پیداست که این پرده ای است از غفلت بر وجود شکننده آدمی که دراصل تابع برزخ و انقسام وجود خود یعنی تابع ساحت رمز و اشارت میباشد. بنابراین ساحت آدمی اساساً موجودی است تابع غیر. حال آنکه در حیث خیالی فرد عمیقاً درگیر خود شیفتگی بوده ازین طریق کاری جز پرده پوشی از تابعیت مطلق خود از غیر نمیکند. بدیهی است که غیر با مجموع افرادی که شخص در رابطه با آنهاست فرق دارد. گرچه در عرف لکان غیر ربطی به همنوعان ندارد. اما گاه ممکن است که برخی ازاین همنوعان مقام غیر را برای فاعل نفسانی احراز کنند. اینکه غیر چیست و چرا لکان آنرا جایگاه اسماء دلالت (دال) و یا قانون می داند مسأله ای است که بتفصیل دراین کتاب بدان پرداخته خواهد شد.

• کتاب مجموعه مقالاتی است حاوی مقدماتی درباره روانکاوی لَکان بطور اعم و منطق و تُوپولُژی او بطور اخص. هرمقاله در اصل ترجمه ای بوده است از متنی فرانسوی که غالباً بنابراین اصل که خواننده فارسی زبان لزوماً واجد اطلاعات کافی از روانکاوی لکان نیست پرورش داده شده تاحد امکان با زبانی ساده و فارغ از تکلف نگاشته شده است. کسانی که با شیوه لکان آشنائی دارند میدانند که تحقق چنین مهمی کاری سهل و بدیهی نیست .

 ترجمه و تألیف: دکتر کرامت مولَّلی

دانلود کتاب مقدماتی بر روانکاوی لکان

مقدماتی بر روانكاوی لكان منطق و توپولوژی

نظریه روانکاوی ژاک لکان

• ژاک لاکان، روانکاو فرانسوی بی تردید یکی از جنجال برانگیزترین روانکاوان از زمان فروید به بعد بوده است. نظریه های روانکاوی ژاک لاکان تاثیرات زیادی بر حوزه های مختلف چه در داخل و چه در خارج از حیطه روانکاوی بر جا گذاشته است، از جمله بر نقد ادبی و فلسفه و فمنیسم Feminism و حتی بر فیلم و سینما .

o ژاک لاکان بر خلاف سایر معاصرانش، آثار متعددی نداشت و تنها یک کتاب از او در دست است که در واقع رساله دکترای او نیز محسوب می شد که به بحث درباره رابطه اختلالات روانی پارانویایی و اختلالات شخصیت می پردازد. اما شهرت عمده او در مقالاتش بود که در سال ۱۹۶۶ تحت عنوان Ecrits یا A Selection به چاپ و نشر عمومی رسید .

1. ضمیر ناخودآگاه Unconscious

• یکی از مهمترین نظریه های روانکاوی ژاک لاکان نظریه ای است که درباره ضمیر ناخودآگاه ارائه کرده است. بر اساس آن ضمیر ناخودآگاه را با زبان مقایسه کرده و نتیجه می گیرد که ضمیر ناخودآگاه در واقع همانند نوعی زبان است. این نظریه او انگیزه ای شد که لیوتار Lyotard در کتاب خود به نام گفتمان Discourse به بحث در این باره بپردازد و به مخالفت با نظریه های روانکاوی ژاک لاکان و به خصوص نظریه ضمیر ناخودآگاه استدلال نماید که ناخودآگاه چیزی نیست که ژاک لاکان می گوید، بلکه جریانی است دیداری و تصویری و مجازی، درست مانند مجازهایی که افراد برای خود ترسیم می کنند. در صورتی که زبان پدیده ای ساده و یکنواخت و دو بعدی است و موجب سرکوب امیال می گردد. در حالی که رویاها ( شکلی از ضمیر ناخودآگاه ) جریاناتی دیداری و تصویری و مجازی و دارای رویایی سه بعدی هستند که با امیال همراهند .

• آنا فروید معتقد است که : گفتار تنها ابزار واسطه برای تحلیل و جستجو در احوال بیماران است و گفتار را باید هم در جستجوهای روانکاوی بالینی و هم در تعلیم کودکان به کار گرفت .

o اما از اولین نظریه های روانکاوی ژاک لاکان باید اوج اندیشه او را در نظریه تکامل آینه ای او مشاهده کرد. ارزیابی ژاک لاکان از این مرحله حیاتی در روند تکامل متاثر از الکساندر کوژف (مفسر آثار هگل) بود. این نظریه که مبنای تحلیل های لاکان درباره فرایند شکل گیری ذهنیت و مبنای مخالفت او با روانشناسی «من» بشمار می رفت، ابتدا در کنفرانس بین المللی روانکاوی در مارینباد در سال ۱۹۳۶ ارائه شد و بعدها پس از جنگ جهانی دوم به چاپ و نشر عمومی رسید .

o توصیف ژاک لاکان راجع به مرحله تکامل آیینه ای Mirror Stage ناظر به دو وجه اصلی است که هر دو حکایت از آن دارند که شامپانزه های جوان برخلاف کودکان نسبت به دیدن تصویر خود در آیینه بی تفاوتند :

۱- توصیف روان شناختی از عکس العمل کودکان در برابر تصویر خود در آیینه که هنری والون Henri Wallon در کتاب خود پیرامون خاستگاه های شخصیت از آن الهام گرفت .

۲- یافته های مغایر با آن در علم رفتار شناسی یا عادت شناسی پستانداران نخستین.

• ژاک لاکان بحث هایی در خصوص رابطه میان:

o زبان شناسی Linguistics
o روانکاوی Psychoanalysis
o گفتمان Discourse نیز صورت داده است .

o این موضوع یکی از پدیده هایی است که در چند دهه اخیر مورد توجه قرار گرفته و مقوله گفتمان جای خود را کم کم از نظریه های روان کاوی , در نقد ادبی و فلسفه و علوم سیاسی و جامعه شناسی نیز باز کرد .

o کامل ترین تعریف از گفتمان را زبان شناس فرانسوی امیل بنونیست Émile Benveniste ارائه می کند و در تعبیر آن می گوید: موضوعی که با وجوهی از زبان سروکار دارد که تنها می توان با ارجاع آن به گوینده ، پاره ای از گفته ها را بیان نمود. به همین خاطر او نیز مانند یورگن هابرماس Jürgen Habermas گفتمان را در معنایی بسیار گسترده به مثابه افق مطلق فهم پذیری تلقی می کند. لاکان نیز با نوعی چرخش پساساختارگرایانه Post-structuralism به این نتیجه رسید که برای رسیدن به ناخودآگاه هیچ راهی وجود ندارد جز از طریق ایجاد و برقرار ساختن بستر گفتمان بین روانکاو و بیمار.

2. نظریه انتقال و جایگاه سوژه ( مرگ سوژه )

• مفهوم دیگر در نظریه های روانکاوی ژاک لاکان ، مفهوم سوژه یا فاعل شناساگر Subject است. این مفهوم که کاربرد زیادی در اغلب رشته های علوم انسانی و علوم اجتماعی دارد به اندازه اسمش مبهم است. اما تا حدودی میتوان ریشه آن را نزد امانوئل کانت و یا رنه دکارت پیدا کرد. این مفهوم در واقع بیانگر کنشی است در برابر برتری جویی یا امتیاز دادن به مفهوم «خود» Self در تفکر اومانیستی Humanism.  این برداشت حاصل کار لاکان و لوئی آلتوسر Louis Althusser است.  لاکان سوژه Subject را کاملا متمایز از مفهوم «من» می داند.
o لوئی آلتوسر نیز به بررسی و تحلیل فرایند تبدیل انسانها به سوژه تحت تاثیر ایدئولوژی می پردازد. در نظریه اجتماعی نیز سوژه را ناشی از ساختار تلقی می کنند نه منشاء Source آن .

• نظریه انتقال Transference لاکان نیز از دیگر ابداعات اوست. شوشانا فلمن Shoshana Felman ( نظریه پرداز ادبیات امریکا ) ضمن بررسی و نقد آثار هنری جیمز Henry James به بسط و گسترش آن به عرصه نقد ادبی و نظریه فرهنگی اقدام نمود.

o در این نظریه با دو مفهوم انتقال transference و ضد انتقال countertransference سروکار داریم .

o مقوله انتقال در نظریه های روانکاوی ژاک لاکان به روند تحقق خواسته ها و آرزوهای ناخودآگاه به ویژه در وضعیت تحلیلی اشاره دارد. نمونه هایی از خاطرات ایام کودکی به روانکاو (درمانگر ) انتقال داده می شود. بسیاری از روانکاوان , اهمیت زیادی برای این موارد در روند تحلیل روانکاوانه خود از وضعیت بیمار قائل هستند. فروید انتقال را شکلی از جابه جایی تاثیرات یا بارهای عاطفی و احساسی شخص تلقی می کرد که با آن باید همانند دیگر عارضه ها برخورد کرد. انتقال ها در واقع مواردی تازه از محرک ها و تحریکات و تخیلاتی هستند که در روند تحلیل توسط روانکاو پیدا و کشف می شوند .

3. سه گانه های ژاک لاکان Three orders

• از دیگر موارد اساسی که در نظریه های روانکاوی ژاک لاکان به آن برمی خوریم مقولات سه گانه ی امر تخیلی , امر نمادین و امر واقعی در عرصه روابط بین دو ذهن یا دو تفکر یا بین درمانگر و بیمار است .

o مفهوم تخیل و تخیلی که تا حدود زیادی مدیون نظریات ژان پل سارتر است. هم ناظر به قابلیت تصویر سازی است و هم به تاثیرات بیگانه سازی خود با آنان باز می گردد. مفهوم نماد Symbol و نمادین Symbolic نیز از مقولات اساسی در فرهنگ و زبان به شمار می روند. این مقوله ای است که سوژه بر اساس عقده ادیپ Oedipus complex و تسلیم در برابر نام و اقتدار پدر Father در آن جایگزین می گردد.

o مفهوم واقع و واقعی نیز مترادف یا مشابه با واقعیت بیرونی یا واقعیت تجربی نیست. ولی به چیزی باز می گردد که خارج از عرصه نمادین قرار می گیرد .

• ژاک لاکان ابهامات متون فرویدی را منبع تغذیه حقیقت می داند. البته متون و نظریه های خود لاکان نیز با پیچیدگی و بازی های زبانی خاص خود همراه است یک سلسله موانع نحوی (معنایی) و سبکی را ایجاد می کنند .

o نکته ای که بارها در خصوص فلسفه شنیده ایم این است که نخستین بار رنه دکارت بود که فلسفه را خارج از چارچوب ظاهری و فریبنده آن برای نیل به عقاید روشن و صریح به کار گرفت .

o لاکان معتقد است که روانکاوی نیز همین مسیر را پیموده است. زیرا در بردارنده آرمانهای خیالی و خود فهمی محض و سرکوب نشده است .

• یورگن هابرماس Jürgen Habermas این گونه برداشت لاکان از فروید را به شدت رد کرده است. هابرماس در کتاب شناخت و علائق انسانی Knowledge and Human Interests
ضمن دفاع از روانکاوی در برابر اتهام خرد ستیزی Irrationality اظهار می دارد که فروید روشنفکری است که به سنت روشنگری تعلق دارد و از جمله کسانی است که به حمایت از گفتمان فلسفی مدرنیته در برابر حملات شکاکانی چون نیچه برخاسته است.

o هابرماس قاعده معروف فروید را مبنی بر اینکه هر جا که نهاد Id وجود داشته باشد من ego نیز وجود خواهد داشت را مغایر با نظریه های روانکاوی ژاک لاکان می داند و آن را قرائتی از شعار معروف کانت در پاسخ به پرسش روشنگری چیست ؟ یعنی شهامت برای دانستن و فکر کردن برای خود می داند که تجلی بارز و تحقق کامل آن را می توان در توسل به ارزشهای عقل و عقلانیت و شناخت رهایی بخش در حوزه خصوصی و حوزه عمومی سیاست دانست. لذا رسالت روانکاوی را نیز دادن آگاهی هوشمندانه به سوژه درباره خاطرات و انگیزه های سرکوب شده می داند.

o اما ژاک لاکان با یورگن هابرماس نیز مخالفت می کند. از منظر لاکان هیچ نقطه پایانی برای انحرافات ناخودآگاه وجود ندارد و روانشناسان من ( ایگو ) و دیگر روایتگران فرویدی همانند دکارت قربانی شناخت غلط و نادرستی هستند که تاثیر آن حفظ امیدهای توخالی و فریبنده ی من یا ایگو برای حاکم کردن عقل است. هابرماس در پاسخ به این نگرش لاکان آن را به عنوان نوعی خردستیزی نیچه ای مورد حمله و انتقاد قرار داده است.

• ژاک لاکان همانطور که پیشتر نیز اشاره شد , نظریه آنا فروید در باره گفتار درمانی را می پذیرد اما به بسط و تفسیر آن می پردازد .

o به نظر او نیز کلام یا گفتار ( speech ) تنها ابزار واسط برای تحلیل در احوال بیماران است . لذا کلام و زبان را علاوه بر مواردی که آنا فروید گفته بود باید در همه ی کاربستهای روانکاوی دنبال نماییم . لاکان در سال ۱۹۵۳ در انجمن روانکاوی پاریس که بانی آن فروید بود مقاله ای را ارائه کرد که بیشتر شبیه به یک بیانیه و مانیفست بود. این مقاله لاکان , بعدها به گفتمان رم معروف شد و به نوعی اعلام بازگشت لاکان به انجمن روانکاوی فروید به شمار می رفت .

o این مقاله دو نکته مهم داشت :
۱ . انتقادات لاکان , دیگران را تنها به بازخوانی متون و نظریه های فروید تشویق کرد
۲ . انتقادات ملایم لاکان ( هر چند چندان نیز ملایم به نظر نمی امد و خصومتی آشکار بود )
از روانشناسی من ( ایگو ) بود که به نوعی مخالفت با شکلی از رفتار گرایی بود که ابعاد مختلف نظریات فروید و دستاوردهای او بویژه کشف ضمیر ناخودآگاه را نادیده می گرفت .

• به اعتقاد ژاک لاکان ، روانشناسی من ، به معنای تطبیق دادن تحمیلی فرد با محیط و مسکوت گذاشتن این کشف فرویدی بود که همانطور که مرحله تکامل آیینه ای نشان می دهد، «من»، محصول هویت های از خود بیگانه است و با سوژه متقارن و هم مرز نیست. لذا نمی تواند صاحب خانه خود باشد یا در خانه خود حاکم باشد .

o البته او در این مقاله به نظریه زبان شناسی خاصی اشاره نمی کند. بلکه به مفهوم کلی و عامی درباره زبان و کلام می پردازد که برگرفته از منابع متعددی است از جمله آثار هایدگر و استروس .

4. دو گانه های ژاک لاکان Dual Relation

• به عنوان آخرین نظریه مهم لاکان، دوگانه های او :
o تراکم Condensation و جابجایی Displacement
o استعاره Metaphor و کنایه Metonymy به چشم می خورد .

o برای روشن تر شدن این نظریه لازم است این دو مفهوم را مستقلاً مورد بررسی قرار دهیم .

o دو مفهوم تراکم و جابجایی از وجوه اصلی primary process در آثاری به شمار می روند که به فرایند تحلیل ناخودآگاه و بویژه به عارضه های مختلف بیماری و تحلیل رویاها dream work
که توسط فروید تحلیل شده اند می پردازد.

o هر ایده یا نظریه منفرد ناخودآگاه با استفاده از مکانیسم تراکم می تواند محتوای زنجیره های مختلف تداعی و همخوانی را تداعی کند.

o این مکانیسم در نقطه تلاقی این زنجیره ها وارد عمل می شود . مفهوم تراکم نیز به توصیف ماهیت ظاهراً موجز و آشکار از محتوای خواب و رویا در مقابل محتوای پنهان می پردازد .

o مفهوم جابجایی نیز به فرایندی باز می گردد که طی آن تاکید یا شدت یک ایده ناخودآگاه از آن ایده جدا گشته و به ایده ثانویه و ضعیف تری منتقل می شود که از طریق زنجیره های تداعی و همخوانی با آن پیوند دارد .

o نکته دیگری که در رواکاوی مفهوم تراکم و جابجایی باید به آن اشاره کرد ، مفهوم تعیین چند جانبه Over-determination است که از مقولات فرویدی بوده و دال بر آن است که صورتبندی های ناخودآگاه از کثرت علل ناشی می شوند یا اینکه به چندگانگی عناصر ناخودآگاه بازمی گردد. برای مثال ، تفسیر رویاها The Interpretation of Dreams ، کارکرد تراکم و جابه جایی را آشکار می سازد .

o در تراکم ، شماری از تفکرات رویایی از طریق یک تصویر واحد ارائه می شوند.  در جابجایی ، یک تفکر مهم و شاخص از طریق تصویری ظاهراً معمولی و پیش پا افتاده ارائه می شود .

• لوئی آلتوسر Louis Althusser مفهوم تعیین چند جانبه را از نظریه های روانکاوی ژاک لاکان اقتباس کرد و از آن برای مفهوم پردازی درباره علیت ساختاری یا کنایی در مقابل اصالت بیانی در مارکسیسم هگلی و ابزار گرایی در مارکسیسم ارتدوکس ، که هر گونه تضاد اجتماعی را تبلوری از تضاد در زیر بنای اقتصاد میدانست، استفاده کرد .

o تلاش لوئی آلتوسر از کلیت گرایی Plurality فراتر می رود و درصدد است تا به جای صورتبندی اجتماعی به مثابه کلیتی پیچیده اما یگانه پیکربندی بدیلی ارائه کند . لذا از دید او هر تضاد با تضادهای دیگری مشخص می شود که شرایط وجودی آن در درون کلیت شکل می گیرد و الگوی سلطه و آنتاگونیسم Antagonism را در فواصل تاریخی معین تعیین می کند .

• در سمت دیگر از نظریه های روانکاوی ژاک لاکان به مفهوم استعاره و کنایه می رسیم .

o استعاره کلمه یا عبارتی را به جای کلمه یا عبارت دیگر می نشاند. کنایه نیز عنصری از یک واژه یا تعبیر را جایگزین خود آن واژه می نماید.

o رومان یاکوبسن , با الهام از سوسور به این نتیجه رسید که نوعی تضاد دوگانه بین این دو مفهوم وجود دارد که از تولید زبان ادبی حمایت میکند .

o یاکوبسن در مقاله ای با عنوان زبان پریشی Aphasia اظهار کرد که استعاره بر تشابه و کنایه بر مجاورت متکی هستند و می گوید :

o استعاره، از مَجازهای Trope-figurative language اساسی در شعر است. مَجاز یا شیوه بیان مجازی عبارت است از به کارگیری واژه و سخن در معنای دیگر و غیرواژگانی آن. در شیوهٔ بیان مجازی بطور معمول بین معنای حقیقی و معنای مجازی کلمه یا کلام رابطه و پیوندی برقرار است، نیز قرینه‌ای به شکل لفظی یا معنوی به کاربرد مجازی کلمه و یا سخن اشاره دارد. به مجازهایی که در ذهن خواننده یا شنونده تصویری خلق می‌کنند، صور خیال یا تصاویر شاعرانه و به بیانی که از این صور یا تصاویر بهره می‌برد، شیوه بیان تصویری گفته می‌شود. این گونه مجازها در زبان و ادبیات، بخصوص ادبیات غنایی، کاربرد فراوان دارد. در حالی که کنایه بیشتر در نثر کاربرد دارد.

o به هر حال او کنایه و استعاره را از مقوله های موثر در زبان می داند. نظریه های مربوط به رابطه بین استعاره و کنایه در روانکاوی لاکانی نیز معادل تضاد دوگانه ی یاکوبسنی هستند. تراکم و جابه جایی مستمر تصاویر در رویاها ، اهمیت مشابهی به استعاره و کنایه می دهند .

o لاکان در برخورد با این معادله معتقد است : از آنجا که ناخودآگاه همسو و مطابق با رابطه بین استعاره و کنایه عمل می کند لذا دارای ساختاری مشابه با ساختار زبان structure of language – langage است .

o نظریات ژاک لاکان، اگر چه پیچیدگی ها و ابهامات خاص خود را دارند. اما میتوان او را به نوعی نظریه پرداز شجاعی دانست که پا به عمیق ترین مفاهیم زبان و فلسفه و روانکاوی گذاشت
و اقدام به تحلیل و تشریح مفاهیمی نمود که تاکنون کمتر اندیشمندی به حیطه و حوزه های این مفاهیم وارد شده است.

روانکاوی لاکانی

Lacanian form of Psychoanalysis

• بر خلاف روانپزشکی که اساس تشخیص صرفاً بر مبنای علایم آزار دهنده بالینی میباشد، در روانکاوی لکانی بر اساس ساختار شناسی ذهن، تشخیص و نوع رویکرد درمانی تعیین میگردد. به عنوان مثال در روانپزشکی اگر فردی از بیخوابی شبانه و یا بیداری زودهنگام صبحگاهی، احساس ناخشنودی نسبت به زندگی روزمره اش و یا عدم انگیزه برای هر فعالیتی سخن گوید، بر چسب تشخیصی افسردگی بر او گذارده میشود. البته قطعا این فرد حالت افسردگی و یا خلق پایین را نشان می دهد اما آن چه در نظر گرفته نمیشود، نوع ساختار زمینه‌ای ذهن اوست که حال خلق پایین خود را به دلایلی در فرد نشان داده است.

o در حقیقت، اگر ندانیم با چه نوع ساختار زمینه‌ ای ذهنی سر و کار داریم، نه تنها تلاش برای زدودن علایم آزار دهنده ممکن است بیهوده باشد بلکه حتی در مواردی خطرناک نیز می تواند باشد. مثلا اگر به فردی که از مالیخولیا Melancholia که نوعی از روان پریشی خلقی با خلق بسیار پایین بوده، گفته شود که غم و غصه هایت را کنار بگذار و دیگر به خود سختی و مصیبت نده، فرد برای اثبات اینکه رنج کشیدنش نه تنها بیهوده نیست، که حقیقتا سزاوارش است، ممکن است دست به خودکشی بزند.

• در روانکاوی لکانی، ذهن افراد به چهار دسته تقسیم بندی می شوند. نوع رویکرد درمانی در هر دسته متفاوت است. چهار ساختار ذهنی عبارتند اند از: Clinical Structure

o نوروتیک یا روان نژند یا عصبی Neurosis، Psychoneurosis ، Neurotic Disorder ،
o سایکوتیک یا روانپریش، یا جنون، Psychosis
o پرورت یا منحرف ، Perversion
o فوبیا یا هراس زدگی، Phobia

• آنچه سرنوشت فرد را در انتخاب یکی از قالب های بالا تعیین می کند، مرحله سرنوشت ساز ادیپ Oedipus بین سنین ۳ تا ۵ سالگی است. البته در این مرحله یک اتفاق مهم دیگر نیز رخ میدهد و آن انتخاب نوع تمایل جنسی به جنس موافق و مخالف است. در این مرحله اگر پدیده سرکوب Repression انجام گیرد،
فرد از آرزومندی خود برای مادر دست برمی دارد و به این یقین میرسد که مادر چیزی را ورای او خواهان است. بنابراین در رابطه ای دوگانه میان خود و مادر به دام نمی افتد و مسیر عصبیت را پیش می گیرد. هیچ فردی بدون رنجش، این مرحله را در خردسالی طی نمی کند و در حقیقت کم آسیب دیده ترین حالت همین عصبیت است.

• در سایکوز و یا روانپریشی، اتحاد مادر و طفل ناگسستنی باقی مانده و فرد از پذیرش عنصر سومی میان خود و مادر سر باز زده است. نوع افراطی این حالت را در نوعی انحراف جنسی و یا Perversion داریم که نه تنها میان خود و مادر مانعی نمیبیند بلکه هویت انسانی خود را تا حد جسمی که مورد لذت دیگری است تنزل می‌دهند. به بیانی دیگر متصور می شوند که آن ها تنها چیزی هستند که مادر از آن لذت می برد. شور جنسی و یا لیبیدو محدود به مناطق جنسی نمیگردد و به شکلی نابجا تظاهر می یابد.

• در فوبیا یا هراس زدگی که برخی آن را در دسته عصبیت قرار می دهند، جدایی فرد از مادر با جایگزینی ترس ممکن شده است.

• هر کدام از این ساختار های ذهنی می توانند، افسردگی، اضطراب، وسواس، تمایل به خودکشی و یا سایر علایم آزار دهنده را از خود بروز دهند. آن چه مهم است شناسایی ساختار ذهنی این افراد است که بر اساس آن نوع رویکرد درمانی، استراتژی و تکنیک های درمانی تعیین شود. برای تعیین ساختار ذهنی، رابطه فرد با علامت آزار دهنده را مبنا قرار می دهیم و نه نوع تظاهر بالینی را که فرد از آن شکایت می کند. به عنوان مثال، هر فردی ممکن است نسبت به یک موضوع بدبین شود ولی در نوع روانپریشی توهمی فرد مطلقاً باور دارد که درست می پندارد و بدبینی اش زاده تفکر او نیست.
o این که هر فرد علایم آزاردهنده ای را که با آن ها دست به گریبان است چگونه تحلیل می کند و به آن چه جایگاهی میدهد، در روانکاوی لکانی در جهت تشخیص صحیح مورد توجه قرار می گیرد.

نویسنده: برژانت جزنی

روانکاوی افراد عصبی

فرد عصبی یا روان‌نژند، Neurosis یا نوروتیک،

• فرد عصبی یا روان‌نژند neurotic subject یک سؤال و یک نگرانی همیشگی دارد. سؤال او این است که چه جایگاهی در اشتیاق دیگری دارد و نگرانی او این است که تا چه حد اسباب ژوئیسانس دیگری است؟ Jouissance of the Other

او هرگاه احساس کند که زیادی مورد ژوئیسانس روانکاو است یا به اندازه کافی جایگاهی در اشتیاق او ندارد، کار را به تعلیق درمیآورد. او امیدوار است که بتواند با غیبت خود این احساس را در روانکاوش ایجاد کند که او را از دست داده است، که روانکاوش جای خالی او را حس کند و در نهایت آنچه را که بیمار میخواهد به او بدهد. آنچه بیمار میخواهد این است که بدون گذشتن از فرایند روانکاوی به نتیجه برسد.o در یک کلام او می خواهد که روانکاو به او بگوید. به او کلام آخر را بگوید. به او اسرار وجودش را بگوید. به او کل ناخودآگاهش را بگوید. او فکر میکند که روانکاو میداند و میتواند بگوید و اگر این کار را نمیکند حتماً دلیلی دارد. یا میخواهد کار را کِش بدهد و پول بیشتری به جیب بزند. یا اینکه دارد روی او مطالعه میکند و میخواهد در موردش کتاب بنویسد چون که مورد او «واقعاً استثنایی» است. بعضی ها در اولین جلسات روانکاوی سؤال میکنند: آیا شما قبلاً بیماری مثل من داشته اید؟ !

• بزرگترین آرزوی نوروتیک این است که یکتا و منحصر بفرد باشد و روزی که متوجه میشود این به اصطلاح منحصر بفردی او تا به حال دویست میلیون نسخه در جهان داشته است و هزاران صفحه کتاب و مقاله در مورد این «منحصر بفردی» نوشته شده است، دچار یأس مفرطی میگردد. با این وجود او انتظار دارد روانکاوش همه چیز را تا نقطه آخر در مورد روان بشری بداند ولی باز این امید پنهان را دارد که مورد او کاملاً استثنایی باشد و روانکاوش را دچار بهت زدگی نماید.

o نوروتیک همچنین لذت میبرد از اینکه از او بخواهند، از او درخواستی بکنند، که او ابژه یک تقاضا باشد و بتواند، بنابر ساختار روانی اش، این درخواست را اجابت یا رد کند. این است که در جلسات اولیه روانکاوی و گاهی تا مدتها بعد اصرار دارد که روانکاو سؤال کند و او جواب دهد، وقتی روانکاو خاطرنشان میکند که این اوست که سؤال دارد، این اوست که در محضر روانکاوی یک سائل است، بسیار پریشان میشود.

o در یک کلام آن چیزی را که بیمار می خواهد این است: از من سؤال کن، خودت نتیجه گیری کن و جوابش را به من بده و مرا از هرگونه تلاشی معاف کن.

o وقتی که چنین چیزی را به دست می آورد، اقدام به تلافی می کند و گاه حتی تا آنجا پیش می رود که خود را از صحنه کنار میکشد. اما بسیاری از آنها دوباره مراجعه میکنند. موقعی که قبول میکند باید خود تلاش کند و چاره ای هم ندارد.

o مسأله نداشتن انتقال متقابل Counter-transference به این معنا نیست که به بیماران اجازه داده شود تا هر کجا که میخواهند پیش بروند. این به معنای تسلیم شدن به آرزوی قلبی آنان مبنی بر انجام نگرفتن روانکاوی است. کار روانکاو، روانکاوی است نه بدست آوردن دل بیماران. او اگر متوجه شود که انجام روانکاوی غیرممکن شده است، خود اقدام به قطع جلسات میکند و این یک عمل اخلاقی از طرف روانکاو است.

o وقتی هیچگونه روانکاویی انجام نمی گیرد دلیلی ندارد که جلسات ادامه یابد. این جلسات ممکن است بعدها از سر گرفته شود یعنی موقعی که دوباره شرایط برای انجام روانکاوی مهیا شده و بیمار آمادگی آن را پیدا کرده باشد. روانکاوی در چارچوب یک سری توافق های قبلی صورت می گیرد که از جمله آنها توافق بر سر تعداد جلسات هفتگی، اجازه غیبت های احتمالی و نحوه اطلاع دادن این غیبت هاست. فروید صحبت از نظم بوروکراتیک میکند. این بدان معناست که روند روانکاوی باید از انضباط و استمرار محکمی برخوردار باشد نه اینکه گرفتار زیر و بم های خلقی بیمار باشد.

o روانکاوان میدانند که در زمانهایی که بیماران با اضطراب یا بی میلی در جلسات خود حاضر میشوند، درست در همین ایام است که میتوان انتظار پیشرفتی را داشت. بنابراین اجازه نمیدهند که این فرصت ها از دست برود و بیمار فقط زمانی که خود مایل است در جلساتش حضور یابد. در این صورت کار تا ابد به درازا خواهد کشید.

• لکان جمله مشهور دیگری دارد به این مضمون: تنها مقاومتی Resistance که در روانکاوی وجود دارد، از طرف روانکاو Analyst است! این جمله هم مانند تمام جملات قصار لکان دارای چندین معناست که یکی از آنها این است که آنچه در جریان روانکاوی از بیماران analysand سرمیزند جزو روند کار است و فقط این روانکاو است که میتواند با این اعمال به صورت یک مقاومت از طرف بیمار برخورد کند و یا واقعاً آن را جزو کار به حساب آورد.

o قائل شدن به چیزی به نام انتقال متقابل Counter-transference به این معناست که روانکاو بعضی از اعمال و رفتار مراجعه کننده را متوجه شخص خود قلمداد کرده و نسبت به آنها واکنش عاطفی نشان میدهد.

No one has ever said that the analyst should never have feelings towards his patient. But he must know not only not to give into them, to keep them in their place, but also how to make adequate use of them in his technique.

• روانکاو، در مکتب لکان، میبایست قادر باشد از صفحه رابطه تقابلی، یعنی رابطه ای در بُعد خیالی تصویری Imaginary ، عبور کرده و رابطه ای در بُعد نمادین Symbolic با بیمارانش داشته باشد. یعنی روانکاو لکانی قادر شده است آن خط فاصلی را که دال Reciprocal را از مدلول Signifier جدا میکند به رسمیت بشناسد. او میداند که زنجیره دال بر طبق قانون خاص خودش به حرکت درمیآید و به پیش میرود. که این قانون هیچ ارتباطی با دلالت ندارد. این نکته ای است که تحلیل شونده Analysand آن را نمیداند. او اسیر دلالت کلام خویش است و به خاطر باور داشتن همین دلالت هاست که در جریان جلسات، طوفانی از عواطف و احساسات مختلف از خود بروز میدهد. به همین دلیل هم هست که هنوز عده ای تصور میکنند درمان روانکاوی از طریق تخلیه abreaction همین عواطف و احساسات انجام می گیرد.

Abreaction: Process of discharging pent-up affects through the recall and verbalization of repressed memories.

o آنها فقط آن جریانی را که پر سروصداتر و روبنایی است عمده میکنند و از دیدن جریان بی سر و صدای زیربنایی که همان جریان کنایه وار یا مجاز مرسل Metonymic یا روند مَجاز یا روند جابجایی دال هاست غافل میمانند. این نکته ای است که خود بیماران دیر یا زود به آن پی میبرند. موقعی که به روانکاو اعلام میدارند: من از تکراری بودن حرف های خودم خسته شده ام. بله، آنها مدام همان زنجیره دال را بازمیگشایند و تا زمانی که اسیر دلالت آن هستند کماکان عرق میریزند، اشک میریزند، خشمگین میشوند و دل میسوزانند تا روزی که با حیرت متوجه تکراری بودن سخنان خود میشوند. آنچه آنها متوجه آن نمیشوند این است که در اثر باز کردن مکرر این زنجیره، جایگاه خودِ آنها در طول آن تغییر کرده است.

o لکان می گوید: یک دال سوژه را نزد دال دیگری معرفی میکند. و این دال های معرفی کننده قابل تغییرند.

• بسنده کردن به تخلیه هیجانی مسلماً نوعی سبکباری را به همراه خواهد داشت، اما قطعاً منجر به تغییری بنیادی نخواهد شد. روزی از لکان سؤال شد: اگر منظور از درمان رفع علایم بیماری، رفع اضطرابها، وسواسها و ترس هاست، چرا به خوردن چند قرص اکتفا نکنیم و خود را به دردسر روند طولانی و مشقت بار روانکاوی گرفتار کنیم؟ و لکان در جواب: واقعاً. چرا که نه؟ o این هم یکی دیگر از حاضر جوابی های چند پهلوی لکان است. او در کوتاهترین جواب ممکن نشان میدهد که منظور از روانکاوی فقط رفع علایم بیماری نیست بلکه ایجاد یک تحول اساسی در شخص است، ایجاد یک تغییر بنیادی در جایگاه ذهنی او. و این آن چیزی است که فروید نیز در کتاب «روانکاوی پایان یافته و روانکاوی پایان ناپذیر» به آن اشاره دارد.

• فروید به این نکته پی برد که نشانه Symptom یک خطاب نشانی Address است. نشانه Symptom در تلاش است که چیزی را به کسی بگوید. نشانه Symptom حقیقت بیمار است. تلاش برای امحاء نشانه Symptom ، تلاش برای امحاء حقیقت بیمار است. آن کس که درصدد است نشانه Symptom را به هر قیمت درمان کند، در واقع کسی است که نمیتواند حقیقت بیمار را تحمل کند و میخواهد به هر ترتیب آن را خفه نماید. او در واقع ناقل گفتمان ارباب Discourse of the Master است که معتقد است هیچ حقیقتی جز حقیقت ارباب وجود ندارد. به همین دلیل است که لکان معتقد است که گفتمان دانشگاهی   Discourse  of the University در بسیاری از موارد چیزی جز مرکبی برای گفتار ارباب نیست.

o نشانه Symptom ، اعتراضی است بر سلطه گفتار ارباب، اعتراضی ناتوان و ناممکن. گفتار ارباب و گاهی گفتار دانشگاهی تاب تحمل این اعتراض را ندارند و باید آن را از بین ببرند. باید آن را « درمان » کنند. عینی ترین و ملموس ترین دلیلی را که میتوان بر این مدعا ارائه داد تاریخ در اختیار ما نهاده است. در زمان استالین و حتی تا مدتها پس از آن در حکومت شوروی سابق، معترضین و مخالفین با نظام را در بیمارستانهای روانی بستری میکردند و انواع و اقسام به اصطلاح درمانها را بر روی آنها اعمال میکردند و استدلالشان هم این بود که کسی که با یک چنین نظام بی نقصی مخالفت میکند، مطمئناً دیوانه و مهجور است
و باید درمان شود. همچنین در قرن نوزدهم در آمریکا بردگان سیاهپوست را که اقدام به فرار میکردند،در صورت دستگیری، به عنوان دیوانه به زنجیر میکشیدند.

• وقتی میگویم نشانه Symptom در تلاش است چیزی را به کسی بگوید، این کس، کسی جز «بزرگ دیگری» The Big Other نیست. «‌بزرگ دیگری» یک شخص نیست، یک جایگاه است و این جایگاه را لکان گنجینه دال ها مینامد. برای روانکاو چیزی به نام یک نشانه Symptom عام وجود ندارد. حتی اگر نشانه ها پدیده شناسی مشترکی داشته باشند. برای روانکاو فقط نشانه اختصاصی وجود دارد. شکل گیری های خاص تراوشات ناخودآگاه که ریشه در بُعد واقع دارند. از آنجایی که نشانه یک خطاب است، میتواند تغییر کند، نه فقط به برکت انتقال در روند روانکاوی، بلکه حتی به برکت برخورد و ملاقاتهای خوب یا بد.

• فروید همان طور که اعلام کرده نشانه یک خطاب و آدرس است، و اضافه کرده است که نشانه دارای یک معناست. همین مسأله باعث شده که بسیاری از روانکاوان بعد از فروید کلمه معنا را با کلمه دلالت اشتباه کنند و همّ و غم خود را بر این قرار دهند که دلالت نشانه بیمار را پیدا کنند. و چه راهی ساده تر از اینکه دلالت خود را به نشانه او، به رؤیاهای او و به تمام اعمال و رفتار و افکار او منتقل کنند! این همان کاری است که یک شخصيت بدبين و شكاك Paranoid P D میکند، او مدام دلالت خود را به دنیای خارج نسبت میدهد.

o در زبان فرانسه واژه «sens» نه فقط مفهوم معنا را دارد، بلکه مفهوم جهت را نیز داراست و شکی نیست که نشانه Symptom دارای جهت است. نشانه Symptom یک بردار است که از اعماق بعد واقع Real به سوی «بزرگ دیگری» بُعد نمادین Symbolic در حرکت است و این بردار چیزی واقع را با خود حمل میکند که همان ژوئیسانس Jouissance است. لکان میگوید: «نشانه آن چیزی است که در اشخاص بسیاری واقع ترین است». روانکاو باید بداند که این او نیست که مخاطب نشانه است و به همین دلیل، دلالتهای او هیچ گرهی را از کار آنالیزان باز نمی گشاید و شاید حتی گره کورتری را به آن اضافه می کند. برعکس کار او این است که تا جایی که ممکن است، شخص خود را از صحنه محو کند تا این خطاب به «بزرگ دیگری» بُعد نمادین سمبولیک راحتتر صورت پذیرد.  بیمار گنجینه دال را مورد سؤال قرار میدهد نه شخص روانکاو را؛ اگرچه که خود او این مطلب را نمیداند و مدام در حال اشتباه گرفتن یکی با دیگری است. آیا این اشتباه را روانکاو نیز باید تکرار کند؟

سخنرانی در انجمن روانشناسی ایران در زمستان ۷۸
کدیور، میترا؛ (۱۳۸۸)، مکتب لاکان: روانکاوی در قرن بیست و یکم، تهران: انتشارات اطلاعات.

روانکاوی افراد هیستریک و موضوع سکسوالیته

هیستری Hysteria

 هیستریک Hysteric معمولاً زنی است که هرکسی را که خود را در جایگاه ارباب قرار دهد،

به مبارزه می طلبد، حتی اگر این جایگاه، جایگاه ارباب دانش باشد.

o تاریخ نشان داده است که در این جنگ، این هیستریک است که همیشه پیروز است.  هیستری برای پزشکی همیشه یک عذاب الیم بوده است،  تا جایی که پزشکی را وادار به یک واکنش دفاعی از نوع انکار denial کرده است. علم پزشکی دیگر حتی اسم هیستری را نیز نمی آورد، در طبقه بندی هایش جایی برای آن ندارد و در مرجع هایش هیچ نشانی از آن نیست.

o اما هیستریک زنده است و مبارزه می طلبد تا جایی که ستاره اصلی اکثر برنامه های معرفی بیمار مراکز درمانی و آموزشی است.

• اما مگر هیستریک چه می کند که چنین رعبی برمی انگیزد؟

o او به درمانگر نشان می دهد که در جایگاه « بزرگ دیگری » The Big Other نیست،  که نشانه Symptom او مخاطب دیگری other دارد. اینکه برای دلالت ها و معجونهای درمانگر، پشیزی ارزش قائل نیست.

• هیستریک خودِ ارباب را به مبارزه می طلبد، مرکب ارباب که دیگر جای خود دارد. برای همین است که در قرون وسطی هیستریک ها را به اتهام جادوگری می سوزاندند. در قرن نوزدهم «مهجورشناسان» آنها را در تیمارستانها به غُل و زنجیر می کشیدند.  امروزه هم درمانگران مدرن با تکه پاره کردن تمامیت آنها برای جا دادنشان در طبقه بندی هایشان و با تجویز انواع و اقسام داروهای روان گردان و شوک های الکتریکی آنها را به اضمحلال می کشانند.

o همه ما یاد گرفته ایم که هیستری را تحقیر کنیم، چون که همگی تحت تأثیر گفتار علمی ای هستیم که شدیداً با هیستری مشکل دارد.

o اما لکان می گوید:  هیستریک ها در این دنیا هستند . چیزی را که نه درمانگران مدرن می دانند و نه خود هیستریک ها این است که تا چه حد خود هیستریک ها در بوجود آمدن اغتشاش حاکم بر دنیا، که آنها بیرحمانه به افشاگری آن میپردازند، سهیم هستند.

o لکان می گوید: هیستریک با ارباب Master ، همزیستیِ خویی دارد . لکان در عین حال می گوید: هیستریک بودن باعث می شود که شخص، روانکاو خوبی بشود. یعنی موقعی که او متوجه شود در اعتراضش تا چه اندازه ناتوان است، تا چه حد در بوجود آمدن اغتشاش مورد اعتراضش مسئول است، و زمانی که هم خطاب خود را تغییر دهد، هم خطابه خود را .

• ژرار میلر Gérard Miller می گوید: فروید فقط به یک دلیل ساده توانست روانکاوی را اختراع کند؛ او اجازه داد بیماران هیستریکش سرش را بخورند. او پذیرفت که مطیعانه و فروتنانه به آنها گوش فرا دهد، بدون اینکه نقش ارباب و استاد را بازی کند.

o همه می دانند که هیستریک ها تحمل ناپذیرند، این را نه فقط درمانگران که اطرافیان آنها نیز میدانند و چه بسا خیلی بهتر از درمانگران. هیستریک زندگی کردن را بلد نیست، یا بهتر است بگوئیم لذت بردن را بلد نیست.

o او به همه چیز معترض است و همه را متهم می کند، متهم به بی کفایتی و بی لیاقتی، شوهرش، پدرش، طبیبش، استادش را… چیزی را که او جستجو می کند و هرگز نمی یابد یک مرد است، مردی که لیاقت نام مرد را داشته باشد.

o بدی کار در این است که این تلاش هیستریک نه تنها مسخره نیست، بلکه مبتنی بر یک دانستن است. دانستن آن چیزی است که در گفتار همه کسانی که رنج می کشند وجود دارد. دانستن هیستریک در مورد مسأله جنسیت است و ناممکن بودن آن. آنچه را که او در تمام نشانه ها و علایمش فریاد می زند این واقعیت تلخ است که: بین زن و مرد یک چیزی درست کار نمی کند، که هیچ وقت درست کار نکرده و هیچ دلیلی هم وجود ندارد که یک روز درست کار کند.

روانکاوی عملگرا این دانش را جدی گرفته است و لکان آن را بدین گونه خلاصه کرده است: رابطه جنسی وجود ندارد. There is No Relation Between the Sexes

منظور از رابطه جنسی عمل جنسی نیست. چون این دومی وجود دارد و خوب هم وجود دارد. منظور از رابطه جنسی ارتباط مبتنی بر هماهنگی، تفاهم و یکدیگر را کامل کردن است.  این ارتباط است که وجود ندارد.  بین زن و مرد یک جدایی ساختاری وجود دارد. فروید یک مِی خواره را با یک دلباخته مقایسه میکند و خاطرنشان میسازد که می خواره هر چه بیشتر مینوشد بیشتر مِی میطلبد،حال آنکه دلباخته هرچه بیشتر به وصال معشوق برسد، دلزده تر میشود. او این نتیجه گیری را میکند که «نهاد id » خود سائق Drive چیزی است که با ارضاء کامل در تضاد است. در واقع رابطه انسان با ابژه هایش objects رابطه مستقیم و سرراستی نیست.

فرهنگ و تمدن Culture ، آن چیزی است که رابطه بین زن و مرد را تنظیم میکند و قوام میبخشد. هر فرهنگی متشکل از شبکه ای از قوانین است که وظیفه آنها به تعویق انداختن ارضاء‌ جنسی است. هر مانعی، میل جنسی یا لیبیدو Libido را افزایش میدهد و هر بار که موانع طبیعی کافی نبوده اند، بشر سدهای فرهنگی به وجود آورده است تا بتواند از عشق حراست کند و از آن تمتع بگیرد. لکان جایگاه خاصی به عشق با نزاکت یا عشق شهسوارانه Courtly Love میدهد.این نوعی رابطه عشقی در قرون وسطی بوده که در آن عاشق و معشوق،به دلایل فرهنگی و شرعی، در وضعیتی نبوده اند که بتوانند به وصال یکدیگر برسند.عشق با نزاکت روش ظریفی است که به بشر اجازه می دهد تا از بن بستِ عدمِ وجودِ رابطهِ جنسی خارج شود. در این روش بشر آنچه را که، در هر صورت، امروز قادر به تمتع از آن نیست، به فردا موکول میکند. والایش Sublimation تنها محدود به ادبیات و هنر نمیشود، بلکه برای بشر خیلی راحت تر از خودِ سکسوالیته Sexuality است.

سکسوالیته Sexuality

سکسوالیته به فهم هویت جنسی «خودِ» انسانی مربوط است. سکسوالیته در جنبه احساسی اشاره به بیان مردانگی یا زنانگی افراد و رابطه‌های میان افراد دارد، که از طریق احساسات ژرف و یا نمودهای فیزیکی از احساسات عاشقانه، اعتماد و یا دل‌نگرانی بیان می‌شود. همچنین نگرش معنوی‌ای نیز نسبت به تمایل جنسی در یک فرد یا در ارتباطاتش با دیگران وجود دارد. تمایل جنسی انسان بر فرهنگ، سیاست، قوانین، و فلسفه زندگی تاثیر می‌گذارد و از آن‌ها تاثیر می‌پذیرد. این تمایل به مسائل همچون اصول اخلاقی و فلسفه اخلاق، خداشناسی، معنویت، و یا دین ارجاع پیدا می‌کند

o فروید می گوید: تمام تمدن به خرج سکسوالیته بنا شده است و آن شور یا لیبیدوئی Libido است که باید صرف سکسوالیته میشد، اما مصروف بنای فرهنگ و تمدن شده است. فکر میکنم روشن تر از این نمیتوان منظور خود را بیان داشت. اما باز هم هستند کسانی که از این جمله این طور برداشت میکنند که همه چیز بر اساس سکس است. یعنی به فروید این طور نسبت میدهند که گویی او همه چیز را بر اساس سکس میدانسته است. اگر چیزی به خرج چیز دیگری ایجاد شده باشد، کاملاً متفاوت است از وقتی که چیزی براساس چیز دیگری ایجاد شده باشد. در جریان کار، کلمه سکسوالیته تبدیل به کلمه سکس شده است.

Sex refers to whether or not a person is male or female, whether a person has a penis or vagina. Sex is also commonly used as an abbreviation to refer to sexual intercourse.

Sexuality refers to the total expression of who you are as a human being, your femaleness or your maleness. Our sexuality begins at birth and ends at death. Everyone is a sexual being. Your sexuality is an interplay between body image, gender identity, gender role, sexual orientation, eroticism, genitals, intimacy, relationships, and love and affection. A person’s sexuality includes his or her attitudes, values, knowledge and behaviors. How people express their sexuality is influenced by their families, culture, society, faith and beliefs.

• در هر صورت نمیتوان این اشخاص را سرزنش کرد و به صرف اینکه فروید منظور خود را کاملاً روشن بیان کرده است آنها را مغرض دانست. در واقع بشر هر آنچه را که خودش دلش بخواهد میفهمد. لکان میگوید: مبنا را بر سوء تفاهم بگذارید. آنجایی که فکر میکنید فهمیده اید مطمئن باشید که نفهمیده اید. برای اینکه متوجه شوید انسان تا چه حد هر آنچه را که خودش دلش بخواهد میفهمد و میپذیرد مثالی برایتان میآورم. بکرات در طی جلسات روانکاوی اتفاق میافتد که بیمار نظری را ابراز میدارد. در موارد نادری روانکاو لازم میداند که این نظر را اصلاح کند. پس از مدتی بیمار دو مرتبه همان نظر قدیمی خود را ابراز کرده و این بار آن را به روانکاو نسبت میدهد و گاهی اوقات تا جایی پیش میرود که نظر روانکاو را نظر قبلی خود دانسته و نظر قدیمی خود را به صورت نظری که توسط روانکاو اصلاح شده است و حالا نظر فعلی اوست ارائه میدهد! بله آدمیزاده تمام تلاش خود را به خرج میدهد تا ذره ای از موضع ذهنی خود تکان نخورد. به خاطر همین هم هست که یک روانکاو به خودش زحمت بحث، استدلال، ارشاد و راهنمایی و امثال اینها را نمیدهد. زیرا تا زمانی که موضع ذهنی بیمار تغییر نکند تمام این کارها بی فایده است و وقتی هم که موضع ذهنی او تغییر کرد، این کارها غیرضروری می گردد.

• تغییر کردن موضع ذهنی یعنی یک تغییر اساسی در بُعد نمادین سوژه. مثالی میآورم: اگر بخواهیم کلمه ای را به جمله ای اضافه کنیم چه پیش میآید؟ در ابتدا متوجه میشویم که در آن جمله جایی برای این کلمه نیست، بنابراین کلمه را همچنان در بیرون از جمله رها میکنیم. مرحله بعد این است که سعی میکنیم کلمه را در جاهای مختلف جمله قرار دهیم و هربار متوجه میشویم که ساختار جمله به کلی به هم میریزد. زمانی که بالاخره جای مناسبی برای این کلمه در جمله پیدا کردیم این جمله دیگر جمله قبلی نیست. آیا توانستم منظورم را بیان کنم؟  مثالی را که ذکر کردم میتواند ضمناً برای توضیح این مطلب به کار رود که چرا تئوری های فروید و لکان تا این حد برای درک شدن مشکل آفرینند.

o اگر ما در سمبولیکمان جای کافی برای آنها باز نکرده باشیم همچنان خارج از جمله باقی میمانند. جا باز کردن برای آنها مستلزم دستکاریهای مدام در بعد سمبولیک است که یک کار مستمر و طولانی است. به یک جمله در هر مرحله فقط میتوان یک کلمه اضافه کرد نه بیشتر. همین واقعیت هم هست که موضوع روانکاوی کوتاه مدت یا کلاسهای فشرده در مورد روانکاوی را به کلی منتفی میسازد. یکی از دلایلی که باعث قبول عامه نظریات نئوفرویدی شد همین مطلب است. آنها هیچ کلمه ای به جمله های قدیمی و فرسوده اضافه نمیکنند و هیچ یک از باورهای سالخورده بشر را مورد مؤاخذه قرار نمیدهند.

• رنه دُمال René Daumal معتقد است که برای یک محاوره واضح سه شرط لازم است:

o گوینده ای که بداند چه می گوید،
o شنونده ای که بیدار باشد
o زبانی که بین آنها مشترک باشد.

اما او ادامه میدهد: ولی عنصر چهارمی نیز در این میان ضروری است. این کافی نیست که زبانی که آنها با آن صحبت میکنند برای هر دوشان مفهوم باشد، میبایست که موضوع صحبت نیز یک محتوای واقعی داشته باشد، یعنی اینکه هر دو طرف دارای تجربه ای مشترک راجع به آن چیزی که درباره اش صحبت میشود باشند.

• روزی لکان اعلام کرد: من فقط برای روانکاوها صحبت میکنم. این یک روش لکانی برای تأکید بر موضوع تجربه مشترک است. لکان فی الواقع اصلاً به خود زحمت نداده که حرف هایش را قابل درک کند و حتی هستند بسیاری که معتقدند او عمداً چنان نثر سنگینی به کار برده است که مطالبش عملاً غیرقابل درک هستند. این عقیده را من بدین گونه تصحیح میکنم که غیرقابل درک بودن لکان یا مشکل بودن درک او تا حدود زیاد به خاطر همین مسأله عدم وجود تجربه مشترک است. ضمناً تأکید میکنم که نثر لکان همگون با موضوع مورد بحث و فرهنگ عظیم اوست.  موضوع مورد بحث لکان ناخودآگاه است و او برای آموزش آن از زبان ناخودآگاه و از روشهای ناخودآگاه استفاده میکند. در همین جا لازم میدانم خاطر نشان کنم که نثر فروید نیز زیبایی و شیوایی خاص خود را داراست تا بدان حد که جایزه ادبی گوته را نصیب او کرد؛ برجسته ترین جایزه ادبی در ادبیات آلمانی.

• وقتی فروید خصوصیات یک روانکاو را برمیشمرد ابتدا صحبت از درستی و راست قامتی روانی میگوید. که همان طور که قبلاً نیز اشاره کرده ام این مقوله هیچ ربطی به موضوع نرمال بودن ندارد. درستی و راست قامتی روانی به معنای اصلاح و سرراست کردن رابطه با بُعد واقع است و با نرمال بودن که چیزی جز یک بالماسکه در بُعد تصویری نیست، فرسنگ ها فاصله دارد. بعد از آن فروید صحبت از نوعی «برتری» میکند و چنین میگوید: برتری برای عمل کردن بر روی بیمار گاهی به عنوان یک مدل و گاهی به عنوان یک استاد. این یعنی که روانکاو باید برای هدایت روند درمان قادر باشد مانورهای مختلفی را بر روی انتقال انجام دهد و جایگاههای مختلفی را اشغال کند. فروید در عین حال در نامه ای به « سالومه » مینویسد: من برای کشفیاتم ارزش والایی قائلم نه برای خودم .

o ژاک الن میلر مینویسد: لکان یک خدایگان است، نه یک فرزانه، نه یک فیلسوف، که خود را با نظم جهان سازگار میکنند. در او هیچ گونه میانه روی، هیچ گونه اعتدال و جایی برای خنثی بودن و بی تفاوت بودن نیست. خنثی بودن در روانکاوی، کرختی روانکاوانه کراهت مطلق است. خدایگان کسی است که از همسایه نمیترسد، مجبور نیست مدام زیرچشمی چپ و راست خود را بپاید و در هر قدم به جلو و عقب لنگر بزند. خدایگان کسی است که از اشتیاق خود چشم پوشی نمیکند و خودش به تنهایی کاروانی است که میگذرد. اصطلاحاتی همچون خدایگان و کاروانی که میگذرد شاید احتیاج به کمی توضیح داشته باشند. واژه خدایگان در اینجا از بحث «دیالکتیک خدایگان و بنده» هگل در کتاب «پدیده شناسی روح» گرفته شده و کاروانی که میگذرد اشاره ای است به کنایه ای که فروید به کار برده است: سگها پارس میکنند و کاروان میگذرد. اما در مورد کسی که به چپ و راست نمینگرد، لنگر نمیزند و از اشتیاق خود چشم پوشی نمیکند. این شخص در واقع هر نوع همانندسازی را پشت سر گذاشته است و تنها قطب نمایش برای حرکت به جلو «ابژه a»اش است، یعنی ابژه ای که اشتیاق از آن زاییده می شود. قرار گرفتن در جایگاه خدایگان فرد را بسیار مستعد خیانت دیدن میکند. اما به قول ژک الن میلر خیانت دیدن چیزی از او نمیکاهد. اما خائنین خود را از یک نمونه محروم میکنند.

o میبینید که صحبت بیشتر از یک نمونه است تا یک الگو. الگو آن چیزی است که ما در همانندسازی هایمان به کار میبریم. نمونه اما به آن معناست که میتوان با صرف نظر کردن از هرگونه همانندسازی فقط از «ابژه a» خود پیروی کرد. به این ترتیب جایگاه خدایگان در نقطه مقابل جایگاه ارباب است.

 منبع :
سخنرانی در انجمن روانشناسی ایران در زمستان ۷۸
کدیور، میترا؛ (۱۳۸۸)، مکتب لاکان: روانکاوی در قرن بیست و یکم، تهران: انتشارات اطلاعات.

بحران روانکاوی

مصاحبه با ژاک لاکان

• در این مصاحبه که در سال ۱۹۷۴ برایِ مجله‌ ایتالیاییِ پانوراما Panorama انجام شده، لاکان پیش‌گویانه درباره‌ خطرات بازگشت علم‌گرایی هشدار می‌دهد.  روان‌کاوی برای او تنها پناه موجود در برابرِ دلهره‌های معاصر است.

• مصاحبه‌گرِ ایتالیایی، ایمیلیو گرانزاتو Emilio Granzotto ، به این نکته اشاره می کند که «حرف و حدیث بسیاری درباره‌ بحران روان‌کاوی وجود دارد». جای شکرش باقی است که سخنان لاکان پر است از صداقت و درایت و وضوح و دقت؛ موضع لاکان از زمین تا آسمان فرق می‌کند با روان‌کاویِ «دلخوش کننده‌ای» که چندی از شاگردانِ فروید پایه‌ریزی کردند. این شاگردان تکنیک‌های درمانی را به شکل آیین‌ها و تشریفاتی در آوردند که بیمار را آرام آرام دوباره با محیط اجتماعی‌اش سازگار می‌کند. لاکان در این‌باره می‌گوید: «این کار دقیقاً نفی فروید است».

• ترس و دلهره‌های لاکان در آن زمان چه بودند؟ او در این مصاحبه قدرت پیشگویی‌اش را به رخمان می‌کشد و از حرف‌هایش می‌فهمیم که او در سال ۱۹۷۴ از بازگشت مذهب و تفوقِ علم هراس داشته.

• گرانزاتو: حرف و حدیث بسیاری در موردِ بحران روان‌کاوی وجود دارد. می‌گویند فروید را پشت سر گذاشته‌اند، چراکه جامعه‌‌ مدرن به این نکته رسیده است که آثار او برای فهم انسان یا تحقیق و تفحص عمیق درباره‌‌ ارتباط انسان با جهان تکافو نمی‌کند.

o ژاک لاکان: این حرف‌ها وراجی و یاوه‌گویی است. اول از همه برویم سراغِ این به اصطلاح بحرانِ روانکاوی. چنین چیزی وجود ندارد، اصلا نمی‌تواند وجود داشته باشد. روان‌کاوی هنوز به مرزهای خود نرسیده است. مسائلِ نظری و عملیِ بسیاری مانده که باید کشف شود. در روان‌کاوی خبری از پاسخ‌های فوری و فوتی نیست، بلکه باید مدت‌ها با حوصله و عرق‌ریختن به‌دنبال پاسخ گشت.

o مسأله‌ی‌ بعدی فروید است. چطور می‌توان گفت او را پشت سر گذاشته‌ایم حال آن‌که هنوزکامل درکش نکرده‌ایم؟ تنها چیزی‌که با اطمینان می‌دانیم این است که فروید ما را از مسائلی آگاه کرده که کاملاً نو هستند، مسائلی‌که پیش از او حتی به ذهن کسی خطور نکرده بود؛ از مسائل مربوط به ناخودآگاه گرفته تا اهمیت جنسیت، از دسترسی به حوزه‌‌ نمادین گرفته تا انقیاد در برابرِ قوانین زبان. آموزه‌ او خود حقیقت را زیر سوال می‌برد؛ این مسأله به تک‌تک ما مربوط می‌شود. روان‌کاوی اصلاً دچار بحران نشده. دوباره می‌گویم: ما خیلی مانده به فروید برسیم. از اسم او برایِ سرپوش گذاشتن بر خیلی چیزها استفاده شده؛
انحرافات و تقلیدهای درجه دومی بوده که چندان به الگوی فروید وفادار نبوده‌اند؛ همه‌ی‌ این‌ها باعث آشوبی شده که منظور و مقصود فروید را در محاق فرو برده است.

o پس از مرگ او در سال ۱۹۳۹، برخی از شاگردانش هم ادعا کردند که با فروکاستن آموزه های او به یک مشت فرمول مبتذل، شکل دیگری از روانکاوی را در پیش گرفته‌اند: تکنیک را بدل به آیین کردند و عمل آن‌ها فقط معطوف به درمان رفتار آدم‌ها بود، آن هم برای این‌که فرد را دوباره با محیط اجتماعی‌اش سازگار کنند. چنین کاری دقیقاً نفی فروید است: قسمی روان‌کاویِ دلخوش‌کننده و رسمی. خود فروید این چیزها را پیش‌بینی کرده بود. او گفته است که سه جایگاه غیرقابل‌دفاع، سه وظیفه‌ی‌ ناممکن داریم: حکومت، تعلیم و روان‌کاوی.

o این روزها چندان مهم نیست چه کسی مسئولیت حکومت را بر عهده بگیرد، و هر کس هم که از راه می‌رسد خودش را معلم می‌داند. خدا را شکر، روان‌کاوان هم متخصصان و دکتران دروغینی هستند که این روزها کار و بارشان سکه است. برای این روان‌کاوها، پیش نهادِ کمک یعنی تضمین موفقیت؛ مشتریان هم که پاشنه درِ مطب را از جا در آورده‌اند. روان‌کاوی با چیزی که این‌ها می‌گویند زمین تا آسمان فرق می‌کند.

• منظورتان دقیقاً چیست؟

o این مسأله را نشانه یک بیماری symptom می‌دانم، نشانه‌ای که مرض جامعه‌مان را نشان می‌دهد. البته روانکاوی قسمی فلسفه نیست. من حالم از فلسفه به‌هم می‌خورد؛ مدت‌هاست که فلسفه هیچ حرف جالبی نزده است. روان‌کاوی نوعی ایمان هم نیست؛ علاقه‌ای هم ندارم آن را علم بنامم. بیایید بگوییم روان‌کاوی نوعی عمل practice است و با هرچیزی‌که از راه صواب خارج شده، سر و کار دارد. البته این حرف خودش مسأله‌دار است چون روانکاوی ادعا می‌کند که می‌خواهد امر ناممکن و امر خیالی را وارد زندگی روزمره کند. تا این‌جا به نتایج مشخصی رسیده، اما هنوز هیچ قوانینی ندارد و مستعد همه نوع ابهام است.

o نباید فراموش کنیم که روان‌کاوی نسبت به پزشکی و روان‌شناسی و شاخه‌های مختلف آن چیزکاملاً جدیدی است. روان‌کاوی بسیار جوان است. فروید حدوداً سی و پنج سال پیش مرد. اولین کتاب او، تفسیر رؤیا، در سال ۱۹۰۰ چاپ شد و چندان هم موفق نبود. به گمانم در طی چند سال اول، فقط سیصد نسخه از آن فروش رفت. چندتایی شاگرد داشت که جزو دیوانگان به شمار می‌آمدند؛ همین چند شاگرد هم در جمع خودشان به توافق نرسیده بودند که چطور در عمل از روان‌کاوی استفاده کنند و چطور آموخته‌های‌شان را تفسیر کنند.

• مشکل مردم این روزها چیست؟

o این رخوت عظیم که در زندگی دامن‌گیر مردم شده و نتیجه‌‌ شتاب برای پیشرفت است. مردم انتظار دارند با کمک روان‌کاوی بفهمند تا چه حد می‌توان رخوت زندگی‌شان را از میان برد.

• چه باعث می‌شود مردم برای تحلیل سراغ روان‌کاوی بیایند؟

o ترس Phobia. وقتی اتفاقی برای کسی می‌افتد و درکش نمی‌کند، ترس برش می‌دارد، گیریم که حتی خودش هم دوست داشته چنین اتفاقی بیفتد. آن‌ها دردشان این است که درک نمی‌کنند، و کم کم دچار ترس و وحشت می‌شوند. به این می‌گوییم روان‌نژندی Neurosis. در روان‌نژندیِ هیستریکNeurosis  Hysterical، بدن از ترس مریض‌شدن مریض می‌شود، البته بدون آن‌که واقعاً مریض باشد. در روان‌نژندی وسواسی Obsessional Neurosis، ترس، چیزهای عجیبی را به ذهن متبادر می‌کند، افکاری‌که نمی‌توان مهارشان کرد، فوبیاهایی Phobia که باعث می‌شود اشکال و اشیا، معانی متفاوتی بگیرند؛ این باعث ترس افراد می‌شود.

• برای مثال؟

o شاید فرد روان‌نژند با وحشت تمام احساس کند باید چندین مرتبه ببیند شیر آب را بسته یا نه، یا این‌که ببیند چیزی در همان جایی‌که باید باشد هست یا نه،
هر چند خودش خوب می‌داند که شیر را بسته و آن چیز درست در جای خودش است. با قرص نمی‌توان چنین چیزی را درمان کرد. باید ببینیم دلیل این مسأله و معنایش چیست.

• چطور می‌شود درمانش کرد؟

o فرد روان‌نژند بیماری‌ست که با حرف درمان می‌شود، و از همه مهم‌تر با حرف‌های خودش. باید حرف بزند، تعریف کند و حالات خودش را توضیح بدهد. تعریف فروید از روان‌کاوی این بود: تلقی سوژه از تاریخ خودش، تا آن‌جاکه این تاریخ با کلماتی ادا شود که فرد دیگری را مورد خطاب قرار دهد. روان‌کاوی قلمرو حرف و کلام است، هیچ درمان دیگری در دست نیست. به‌زعم فروید ناخودآگاه بیش از آن‌که عمیق باشد، از دسترسِ معاینات آگاهانه بیرون است و در این ناخودآگاه، آن‌که سخن می‌گوید سوژه‌ای‌ است که درون فرد جای دارد اما از آن فراتر می‌رود. بزرگ‌ترین نقطه قوتِ روان‌کاوی حرف‌زدن است.

• حرف چه کسی؟ بیمار یا روان‌کاو؟

o در روان‌کاوی، واژگانی چون «فرد بیمار»، «دکتر» و «درمان» مانند فرمول‌های بی‌اثری که معمولاً استفاده می‌شود، چندان به‌کار نمی‌آیند. می گوییم: «بگذار روان‌کاوی‌‌ات کنند» این حرف غلط است. کسی‌که کار اصلی را در فرآیند تحلیل انجام می‌دهد فرد سخنگو است، سوژه‌ای که خودش را تحلیل می‌کند. حرفی که زدم کاملاً صادق است حتی اگر بیماری‌ که حرف می‌زند خودش را به شیوه‌ای تحلیل کند که تحلیل‌گر نشانش داده، تحلیل‌گری که راه را به او نشان می‌دهد و در این فرآیند مداخله‌های مفیدی انجام می‌دهد. روان‌کاو تفسیری در اختیار سوژه می‌گذارد؛ از قرار معلوم این تفسیر در نگاه اول به آن‌چه بیمار گفته معنا می‌بخشد. در واقعیت، این تفسیر ظریف‌تر و نکته‌سنجانه‌تر است و معمولاً معنای چیزهایی را حذف می‌کند که موجب رنج و درد سوژه شده. هدف روان‌کاو این است که با کمک روایت خود بیمار به او نشان دهد که نشانه بیماری -یا بگذارید بگوییم بیماری- ربطی به هیچ چیز ندارد و اصلاً معنایی ندارد. این بیماری وجود ندارد گیریم که ظاهراً واقعی باشد. این کنش کلامی نیازمند عمل و صبر بسیار است. ابزارهای روان‌کاوی عبارتند از صبوری و رعایتِ تعادل. تکنیک روان‌کاوی شامل تنظیم و تعدیل میزانِ کمکی است که روان‌کاو به سوژه‌ای می‌دهد که در حال تحلیل خودش است. به همین دلیل روان‌کاوی اصلاً کار ساده‌ای نیست.

• وقتی درباره‌ی‌ ژاک لاکان حرف می‌زنیم، ناگزیر به یاد فرمولِ «بازگشت به فروید» می‌افتیم. معنای این عبارت چیست؟

o حرف اصلی‌اش این است که روان‌کاوی یعنی فروید. اگر می‌خواهید روان‌کاوی کنید، باید برگردید به فروید و اصطلاحات و تعاریف او که باید به‌طور تحت‌اللفظی خوانده و تفسیر شوند. دقیقاً با چنین هدفی بود که در پاریس مکتبی فرویدی تأسیس کردم. بیش از بیست سال است که مشغول شرح و تفصیل دیدگاه خودم هستم: بازگشت به فروید صرفاً بدین معناست که باید برای مثال از شرّ انحرافات و ابهاماتِ پدیدارشناسیِ وجودی و فرمالیسمِ نهادینه‌ی مجامعِ روان‌کاوی خلاص شویم؛ یعنی باید دوباره به‌سراغ خوانشِ آموزه‌های فروید برویم، خوانشی‌که از اصول مشخص و معینی مبتنی بر آثار خود فروید پیروی می‌کند. بازخوانی فروید فقط به معنای بازخوانی فروید است. اگر کسی از روان‌کاوی حرف می‌زند و دست به چنین بازخوانی نمی‌زند، از کلمات سوءاستفاده می‌کند.

• ولی فروید دشوار است. می‌گویند لاکان کاری کرده که فروید کاملاً غیرقابل درک بشود. لاکان به شیوه‌ای سخن می‌گوید و مهم‌تر از همه به شیوه‌ای می‌نویسد که فقط عده‌ی‌ محدودی از محققان کارکشته می‌توانند امید به درک نوشته‌هایش داشته باشند…

o بله، می‌دانم، می‌دانم. مرا نویسنده‌ی‌ تاریک‌اندیشی می‌دانند که اندیشه‌اش را درپس هاله‌ای از ابهام پنهان می‌کند. از خودم می‌پرسم دلیلش چیست؟ دوباره می‌گویم که در فروید، تحلیل «بازیِ بین‌الاذهانی‌ست که به مددِ آن، حقیقت وارد قلمرو امر واقعی می شود». آیا این نکته مسأله را روشن نمی‌کند؟ روان‌کاوی کار ساده و پیش پاافتاده‌ای نیست. می‌گویند کتاب‌هایم غیرقابل فهم است. اما برای چه کسی غیرقابل فهم است؟ من این کتاب‌ها را برای آن‌ها و با این فکر ننوشته‌ام که هر کس بتواند آن‌ها را درک کند. درست بر عکس، هیچ وقت اندک تلاشی هم به خرج نداده‌ام تا طبقِ ذائقه‌ی‌ خوانندگان بنویسم، قطع‌نظر از این‌که خوانندگانم چه کسانی هستند. حرف‌هایی برای گفتن داشتم و آن‌ها را به زبان آوردم. برای من، همین بس که خوانندگانی دارم که آثارم را می‌خوانند. اگر این خوانندگان کارهایم را نمی‌فهمند، خب بهتر است کمی صبر پیشه کنیم. در مورد تعداد خوانندگان، باید بگویم که من از فروید خوش‌شانس‌تر بوده‌ام. شاید باید بگویم مخاطبان کتاب‌هایم آن‌قدر زیادند که واقعاً بهت‌زده می‌شوم. البته اطمینان‌خاطر هم دارم که تا حداکثر ده سال بعد، آثارم برای خوانندگانم کاملاً ساده و روشن خواهد شد، درست مثل آب خوردن. شاید آن‌وقت بگویند: «وای این لاکان خیلی مبتذل و پیش‌پا‌افتاده است».

• مشخصه‌های سرشت‌نمای لاکانیسم چیست؟

o برای پاسخ به این سوال هنوز کمی زود است، چرا که لاکانیسم هنوز وجود خارجی ندارد. فعلاً تنها می‌توان پیش‌آگاهی یا نشانی از آن یافت. به هر روی، لاکان مرد محترمی‌ست که حداقل چهل سالی می‌شود که مشغول روان‌کاوی و مطالعه‌ی‌ آن بوده است. من به ساختارگرایی و علم زبان ایمان دارم. در کتابم نوشتم که «آن‌چه کشف فروید ما را به سمت آن سوق می‌دهد عظمتِ ساحتی است که ما در آن جای می‌گیریم و به تعبیری برای بار دوم در آن زاده می‌شویم
و از مرحله‌ی‌ طفولیت (واقعاً نام خوبی برایش برگزیده اند) که در آن نمی‌توانیم حرف بزنیم، خارج می‌شویم». زبان است که به‌عنوان سویه‌ای از گفتار انضمامی و کلی نظم نمادین را برمی‌سازد، ساحتی‌که فروید کشف خودش را مبتنی بر آن قرار می‌دهد.

o جهان کلام است که جهان اشیاء را خلق می‌کند. جهان اشیاء در بدو امر با هر آن‌چه در حال شدن است در می‌آمیزد. تنها کلمات‌اند که به ذات اشیاء معنایی تام و تمام می بخشند. بدون کلمات، چیزی نمی‌تواند وجود داشته باشد. بدون وساطتِ کلام، لذت چه معنایی می‌توانست داشته باشد؟ به نظرم صورت‌بندی‌های فروید با طرح رئوس کلیِ قوانینِ ناخودآگاه- در آثار اولیه‌اش چون تفسیر رؤیا، فراسوی اصل لذت و توتم و تابو– پیش‌گامِ نظریه‌هایی بودند که چند سال بعد سوسور با کمک آن‌ها راه را برایِ زبان‌شناسی مدرن باز کرد.

• تفکر ناب چطور؟

o آن‌هم مانند هر چیز دیگر تحت انقیاد قوانین زبان قرار دارد. تنها کلمات‌اند که می‌توانند موجدِ تفکر باشند و بدان مادیت و جوهر ببخشند. بدون زبان، بشریت در تلاشش برای فهم تفکر حتی یک قدم هم نمی‌تواند به جلو حرکت کند. این نکته در مورد روان‌کاوی نیز صدق می‌کند. هر نقش و کارکردی نیز بدان ببخشید- شکلی از درمان، تعلیم یا نظرسنجی- باز هم تنها یک میانجی هست که به کارتان می‌آید، حرف‌های بیمار. هر حرفی‌که بیمار می‌زند شایسته‌ی‌ پاسخ است.

• پس شما تحلیل را قسمی گفتگو می‌دانید. کسانی هستند که آن را بیش‌تر جایگزینی برای اعتراف می‌دانند..

o خب منظورشان از اعتراف چیست؟ شما اصلاً پیش روان‌کاو اعترافی نمی‌کنید. فقط چیزهایی را که به ذهن‌تان خطور می‌کند، به او می‌گویید. منظورم کلمات است و بس. انسان به‌عنوان حیوان ناطق یکی از کشفیات روان‌کاوی است. روان‌کاو به کلماتی‌که می‌شنود، نظم و معنا می‌بخشد. تحلیل خوب بسته به توافق است، قسمی تفاهم میان تحلیل‌گر و سوژه‌ای که خودش را تحلیل می‌کند. تحلیل‌گر از طریق حرف‌های سوژه، در پی درک این نکته است که مسأله بر سر چیست و با فرارفتن از سمپتمِ ظاهری بیماری، سعی می‌کند کلاف درهم‌تافته‌ی‌ حقیقت را در قلب مسأله قرار دارد. نقش دیگر تحلیل‌گر این است که معنای کلمات استفاده شده را توضیح بدهد و با این کار به بیمار اجازه‌ی‌ درک این نکته را بدهد که باید چه انتظاری از تحلیل داشته باشد.

• پس رابطه‌ای که نیازمندِ اعتماد بسیار است..

o یا شاید باید بگوییم یک مبادله که در طی آن، یکی حرف می‌زند و دیگری گوش می‌دهد و سکوت می‌کند. تحلیل‌گر هیچ سوالی نمی‌پرسد و عقاید خودش را به حرف‌های بیمار اضافه نمی‌کند. او فقط پاسخ‌هایی را که دلش می‌خواهد در اختیار بیمار قرار می‌دهد و فقط به پرسش‌هایی که می‌خواهد پاسخ می‌دهد. ولی سر آخر، سوژه‌ای‌که خودش را تحلیل می‌کند همیشه به سمتی رهنمون می‌شود که تحلیل‌گر می‌خواهد.

• حال که به درمان اشاره کردید باید بپرسم آیا ممکن است کسی درمان بشود؟ آیا کسی می‌تواند از روان‌نژندی خلاص بشود؟

o روان‌کاوی وقتی موفق می‌شود که راه را هموار کند و به فراسوی نشانه‌های بیماری و امر واقعی برود. یعنی وقتی‌که به حقیقت دست یازد.

• می‌شود لطفاً همین مفهوم را در قالبی بیان کنید که کم‌تر لاکانی باشد؟

o من هر چیزی را که از جانب امر واقعی بیاید، نشانه «سمپتم» می‌نامم. و امر واقعی هر آن چیزی است که درست نیست، درست عمل نمی‌کند، و رو در روی زندگی انسان و مشغله‌های ناشی از شخصیت او قرار دارد. امر واقعی همیشه به همان جای همیشگی‌اش باز می‌گردد. در همین جاست که همیشه به آن برمی‌خورید، با همان شکل و ظاهر.

o دانشمندانی هستند که می‌گویند هیچ چیز ناممکن نیست، یعنی هیچ چیز در امر واقعی قرار ندارد- گفتن چنین حرف‌هایی جسارت زیادی می‌خواهد؛ البته به گمانم چنین حرف‌هایی بیش‌تر از جسارت، از جهل فرد نسبت به حرف و عملش آب می‌خورد. امر واقعی و امر ناممکن متضاد هم هستند و نباید در کنار هم قرار بگیرند. تحلیل، فرد را به‌سوی امر ناممکن هُل می‌دهد، و به او تلویحاً نشان می‌دهد که باید جهان را آن‌چنان که حقیقتاً هست در نظر بیاورد- یعنی آن را جهانی خیالی و بدون معنا تلقی کند. حال آن‌که امر واقعی شبیه مرغ دریاییِ پرخوری است که قوت غالبش چیزهای معنادار و اعمال با معنی است.

o معمولاً می‌شنویم که همه می‌گویند باید به فلان یا بهمان چیز معنا بدهیم، یعنی به افکار خودمان، به آرزوهای‌مان، به سکس و زندگی.ولی ما مطلقاً هیچ درباره‌ی‌ زندگی نمی‌دانیم. متخصصان وقتی سعی می‌کنند این نکته را به ما توضیح بدهند، از نفس می‌افتند. ترسم از این است که با شکست پیاپی متخصصان در این کار، امر واقعی- این چیز هیولاوار که وجود ندارد- سر آخر پیروز میدان شود. علم خودش را جایگزین مذهب می‌کند و این است که بدل به چیزی مستبدانه،
احمقانه و تاریک‌اندیشانه می‌شود.  یک اتم-خدا، یک فضا-خدا و چه و چه وجود دارد.  اگر علم یا مذهب پیروز میدان بشود، فاتحه‌ی‌ روان‌کاوی خوانده است.

• امروزه چه رابطه‌ای میان علم و روان‌کاوی هست؟

o به نظرم، تنها علم جدی و حقیقی که ارزش دنبال کردن دارد، داستانِ علمی تخیلی است. علم رسمی با تمام محراب‌هایش در آزمایشگاه‌ها کورکورمال به‌راهش ادامه می‌دهد، بی‌آن‌که به ابزاری سعادت‌مند دست بیابد. و حال کارش به جایی رسیده که از سایه‌ی‌ خویش نیز می‌هراسد. از قرار معلوم متخصصان به زودی با لحظاتی اضطراب‌آور مواجه خواهند شد. این کودکان نوپای سال‌خورده که پیراهن‌های آهار خورده‌ی خود را در آزمایشگاه‌های ضدعفونی شده بر تن می‌کنند، با چیزهایی ناشناخته بازی می‌کنند، ابزارهایی همواره پیچیده‌تر می‌سازند، فرمول‌هایی همواره گنک‌تر ابداع می‌کنند، و رفته‌رفته از خود می‌پرسند فردا روز چه اتفاقی خواهد افتاد، این پروژه‌های تحقیقیِ همواره نو به کجا خواهند رسید و چه نتایجی دربر خواهد داشت. من می‌گویم بس است دیگر! زیست‌شناسان و فیزیک‌دان‌ها و شیمی‌دان‌ها حال از خود می‌پرسند شاید دیگر خیلی دیر شده باشد. به نظرم آن‌ها دیوانه‌اند. آن‌ها دارند چهره‌ی‌ جهان را تغییر می‌دهند، تازه الان‌ست که به ذهن مبارک‌شان خطور کرده که شاید این کارها خطرناک باشد. اگر همه چیز در برابر چشمان‌شان منفجر شود، چه؟ اگر باکتری‌هایی‌که با عشق و محبت در آزمایشگاه‌های رخشنده‌شان پرورش داده‌اند، بدل به دشمنان خونی‌مان بشوند، چه؟ اگر انبوهِ این همه باکتری و تمام آت‌وآشغال‌هایی‌که در این آزمایشگاه‌ها هستند، جهان را فرابگیرند و اول هم به‌جانِ خود این متخصصان آزمایشگاه‌ها بیفتند، چه؟

o به سه جایگاه ناممکنی که فروید اشاره کرده بود – یعنی حکومت، تعلیم و روان‌کاوی- من هم یکی اضافه می کنم: علم. ولی مسأله این است که متخصصان آن‌قدر متخصص نیستند که ببینند جایگاه‌شان چندان قابل دفاع نیست.

• پس با این اوصاف، شما دیدگاه بدبینانه‌ای نسبت به آن‌چه پیشرفت می‌نامند دارید..

o نه، مسأله چیز دیگری است. من بدبین نیستم. هیچ اتفاقی نخواهد افتاد. بهمین دلیل ساده که آدمیزاد موجود به دردنخوری است، و حتی نمی‌تواند خودش را نابود کند. این‌که آدمیزاد بتواند بلایی ایجاد کند که دامن‌گیر همگان بشود، برای من یکی که واقعاً حیرت‌آور خواهد بود. اگر چنین می‌کرد، معلوم می‌شد که موفق شده با دست‌ها و سر خویش کاری بکند، بدون آن‌که محتاج مداخله‌ی‌ طبیعی یا الهی باشد. اگر بشر موفق به چنین کاری می‌شد، تمامی این باکتری‌ها که برای سرگرمی چاق و چله شده‌اند و چون ملخ‌های کتاب مقدس در تمام جهان پخش می‌شوند، نشان از پیروزی بشر بودند. اما چنین چیزی رخ نخواهد داد. علم خوش‌خوشک به راه خویش ادامه می‌دهد و بحران مسئولیت‌پذیری‌اش را پشت سر می‌گذارد: می‌گویند همه چیز به جای طبیعی‌اش باز خواهد گشت. و چنان‌که گفتم، امر واقعی مثل همیشه پیروز میدان خواهد بود. و مثل همیشه، ما به‌ فنا خواهیم رفت.

• پارادوکسی دیگر از ژاک لاکان. علاوه بر دشواری زبان و مبهم بودن مفاهیم‌تان، شما را به‌خاطر جوک‌ها، بازی‌های کلامی، ایهام‌ها و به‌حق به‌خاطر پارادوکس‌های تان سرزنش می‌کنند. خواننده یا شنونده‌‌ شما حق دارد کمی گیج بشود.

o شوخی نمی‌کنم، کاملاً جدی حرف می‌زنم. من از کلمات درست به‌همان شیوه استفاده می‌کنم که متخصصانی‌که اشاره کردم از انبیق و مدارهای برقی‌شان استفاده می‌کنند. همیشه سعی می‌کنم به تجربه‌‌ روان‌کاوی اشاره کنم.

• حرف شما این است: امر واقعی وجود ندارد. اما هر آدم معمولی و متوسط‌الحالی می‌داند که امر واقعی همان جهان است، یعنی هرچیزی که در اطراف اوست و می‌تواند لمسش کند و با چشم غیرمسلح ببیند.

o اول از همه، بیایید این «آدم معمولی و متوسط‌الحال» را بریزیم دور. چنین کسی وجود خارجی ندارد، صرفاً دروغی آماری است. ما فقط افراد خاص داریم، همین و بس. وقتی می‌شنوم افراد از یارویی در خیابان، یا مطالعاتی در بابِ عقاید عموم، یا پدیده‌های انبوه و از این قبیل چیزها حرف می‌زنند، به‌یادِ همه‌ی‌ بیمارانی می‌افتم که در این چهل سال روی نیمکتِ مطب دیده‌ام و به حرف‌های‌شان گوش داده‌ام. هیچ‌کدام‌شان شبیه هم نبودند، هیچ‌کدام‌شان فوبیاها و اضطراب‌های مشابهی نداشتند؛ هیچ‌کدام‌شان مثل هم حرف نمی‌زند و ترس‌شان از نفهمیدن شبیه هم نبود. این آدم معمولی و متوسط‌الحالی که می‌گویید کیست: بنده، شما، دربان خانه‌ی‌ من، یا رئیس‌جمهور؟

• داشتیم درباره‌ی‌ امر واقعی حرف می‌زدیم، درباره‌ی‌ جهانی‌که همه‌مان می‌بینیم.

o بله. تفاوت‌مان امر واقعی- آن‌چه درست کار نمی‌کند- و نظم نمادین یا ساحت خیالی- یعنی آن‌چه حقیقت به‌شمار می‌آید- در این است که امر واقعی همان جهان است. برای دیدن این‌که جهان وجود ندارد، این‌که جهانی درکار نیست، فقط لازم است تمامی چیزهای مبتذل و پیش‌پاافتاده‌ای را به‌یاد بیاورید که خیل عظیمی از احمق‌ها، جهان را با آن‌ها یکی می‌دانند. و من از دوستانم در مجله‌ی‌ «پاناروما» دعوت می‌کنم که قبل از متهم کردن من به تناقض‌گویی، با دقت تمام به آن‌چه همین الان خوانده‌اند، فکر کنند.

• مردم خواهند گفت که شما با مرور زمان دارید بدبین‌تر از پیش می‌شوید.

o این‌طور نیست. من جزو آن دسته از آدم‌های جنجال‌برانگیز یا مضطرب نیستم. بدا به‌حال روان‌کاوی که خودش از مرحله‌ی‌ اضطراب فراتر نرفته باشد. بله درست است که همه جا پر است از چیزهایی ناراحت‌کننده و وقت‌گیر مثل تلویزیون که همه‌ی‌‌مان را می‌بلعند. اما دلیل این مسأله فقط این است که افرادی وجود دارند که اجازه می‌دهند این جور چیزها آن‌ها را ببلعند و حتی زورکی خودشان را به آن‌چه می بینند علاقه‌مند می‌کنند. چیزهای وحشتناک دیگری هم هستند که به همین اندازه سیری‌ناپذیرند: موشک‌هایی که به ماه می‌روند، تحقیقاتی در کف اقیانوس و چه و چه؛ همه‌ی‌ چیزهایی که آدم‌ها را تحلیل می‌برند و از پا در می‌آورند. ولی دلیل ندارد خیلی گنده‌اش بکنیم. مطمئنم وقتی به اندازه‌ی‌ کافی موشک و تلویزیون داشته باشیم و به حد کفایت در دلِ خلاء به اکتشافاتی تاسف‌آور دست بزنیم، بعدش چیزِ دیگری پیدا می‌کنیم که سرمان را به آن گرم کنیم.

o این همان تجسد دوباره‌ی مذهب است، مگر نه؟ چه هیولایی سیری‌ناپذیرتر از مذهب است؟ چنان‌که دیده‌ایم، مذهب ضیافتی مداوم است که تا قرن‌ها باید از آن لذت برد. در پاسخ به همه‌ی‌ این‌ها باید متذکر شوم که آدمی همیشه خوب توانسته خودش را با شرایط بد وفق دهد. تنها امر واقعی که می‌توانیم درک کنیم و به آن دسترسی داشته باشیم دقیقاً همین است، یعنی نیاز به قسمی دلیل و برهان: منظور چنان‌که پیش‌تر اشاره کردیم، معنابخشیدن به امور است. در غیراین‌صورت، بشر اضطراب نداشت، فروید مشهور نمی‌شد و من هم الان مشغول تدریس در مدرسه‌ی‌ گرامر بودم.

o آیا اضطراب‌ها همیشه چنین ماهیتی دارند، یا این‌که اضطراب‌هایی هم داریم که به شرایط اجتماعی، اعصار تاریخی یا مشخصات جغرافیایی مرتبط باشند؟ شاید اضطراب متخصصی‌که از کشفیات خودش می‌ترسد چون اضطرابی امروزی به نظر برسد. ولی اصلاً ما چه می‌دانیم در زمان‌های دیگر چه رخ داده است؟ ماجراهای محققانی دیگر؟ یا اضطراب کارگرانی‌که مانندِ پارو زنانِ یک کشتی جنگی، در یک خط مونتاژ اسیر شده‌اند.. این حرف‌ها ریشه در اضطراب‌های امروزی دارد. یا ساده‌تر بگویم، این اضطراب‌ها به کلمات و تعاریف امروزی مربوط می‌شود.

• خب اصلاً اضطراب در روان‌کاوی چه معنایی دارد؟

o چیزی که بیرون از بدن‌مان قرار دارد، یعنی ترس، اما ترس از هیچ، ترسی‌که محرکش می‌تواند بدن انسان باشد، البته منظور از بدن، ذهن نیز هست. در کل یعنی ترس از ترس. بسیاری از این ترس‌ها و اضطراب‌ها تا آن‌جاکه ما درک‌شان می‌کنیم، به مسائل جنسی مربوط می‌شوند. فروید گفته است که برای حیوان ناطق یعنی انسان، مسائل جنسی هیچ علاج و درمانی ندارد و امید هم بدان نیست. یکی از وظایف تحلیل‌گر این است که رابطه‌ی‌ اضطراب و مسائل جنسی
— این مجهول عظیم— را در لابلای حرف‌های بیمار بیابد. حال که سکس و مسائل جنسی در همه جا به چشم می‌خورد در سینما، در تئاتر، تلویزیون، روزنامه ها، آوازها و در سواحل دریاها، خیلی‌ها می‌گویند مردم دیگر کم‌تر نگران مسائلِ جنسی هستند. می‌گویند تابوها شکسته‌شده و مردم دیگر نگران این جور چیزها نیستند. این جنون سکس که در همه‌‌ جا جولان می‌دهد صرفاً پدیده‌ای تبلیغاتی است. روان‌کاوی مسأله‌ای جدی است که—دوباره می گویم—به رابطه‌ای اکیداً شخصی بین دو فرد مربوط می‌شود، یعنی بین سوژه و تحلیل‌گر.

o چیزی به‌نام روان‌کاوی جمعی وجود ندارد، همان‌طور که چیزی به‌نام اضطراب یا روان‌نژندی دسته جمعی نداریم. این‌که درباره‌ی‌ سکس حرف می‌زنند و در هر گوشه و کناری به نمایشش می‌گذارند و مثل ماده‌‌ پاک‌کننده در تبلیغات تلویزیون با آن برخورد می‌کنند، به‌هیچ‌وجه وعده‌‌‌ای برای شادکامی نیست. منظورم این نیست که چنین چیزی بد است. قطعاً برای برخورد با مسائل و اضطراب‌های خاص تکافو نمی‌کند. این قسم برخورد با سکس بخشی از مُد است، بخشی از این بازکردن دروغین فضا که جوامع به اصطلاح روادار چون عطیه‌ای آسمانی به ما می‌دهند. ولی اصلاً به دردِ روان‌کاوی نمی‌خورد.

منبع: وب سایت تز یازدهم
مترجم: محسن ملکی
verso

پارانوئیا و اسکیزوفرنی
جنون بدبینی و روان‌گسیختگی

پارانوئیا Paranoia – جنون بدبینی – اختلال شخصيت بدبين و شكاك

Paranoid Personality Disorder= Paranoia is a form of psychosis characterized principally by delusions.

پارانویا نوعی روان پریشی است که عمدتاً همراه با توهم مشخص می شود.

• در مکتب روانکاوی لاکانی دسته تکنیک های مشخصی برای درمان روان پریشی وجود دارند که این مکتب را با سایر مکاتب روانکاوی در رابطه با بالین افراد روانپریش متمایز می کند. لازم به ذکر است که برخی از روانکاوان لکانی استفاده از واژه روانکاوی را در رابطه با روان پریشی، مجاز نمی دانند و به جای آن از واژه روان درمانی استفاده می کنند، که البته در اصل موضوع درمان تغییری ایجاد نخواهد شد.

• بسیاری از مواردی را که در تشخیص روان پریشی لکانی مطرح می شود، در رویکرد روانپزشکی برچسب های گوناگونی می گیرند اعم از:

o وسواس،
o اختلال پس از ضربه روحی ، PTSD
o افسردگی،
o اختلالات خلقی و
o اختلالات اضطرابی و غیره.

• در روانپزشکی گاهاً هدف درمان، آسوده کردن و به خصوص زدودن نشانه بالینی قرار داده می شود که می تواند اثرات مهلکی برای وضع بیمار به همراه داشته باشد. حال آن که در رویکرد روانکاوی لکانی، اساس تشخیص ساختار شناسانه بوده و ابتدا به بررسی نوع جایگاه نشانه بالینی در گفتمان فرد پرداخته میشود. به عبارتی دیگر، این که رابطه فرد با مشکلش چگونه رقم خورده باشد، اساس تشخیص روانکاوی لکانی خواهد بود. در این راستا، به نکات ریزی که در شرح حال بیمار که عموماً به طور سرسری از آن رد میشود، جهت تشخیص گذاری توجه خواهد شد، که در عین حال به مواردی بسیار کمک کننده برای فرد بر خواهیم خورد که برای بالا بردن سطح بهبودی بیمار و میزان کارایی وی در زندگی روزمره اش بسیار مثمر ثمر واقع خواهند بود.

• البته شایان ذکر است که بسیاری از همکاران روانپزشک هم که در زمینه روانکاوی و یا روان درمانی تعلیم دیده اند، دیدی وسیع تر از علل صرفا ژنتیکی به قضیه روانپریشی دارند نیز در درمان این افراد، صرفاً از دارو درمانی در جهت زدودن نشانه های بالینی استفاده نمی کنند. در موارد دارو درمانی نیز، گاهاً خود وجود دارو فارغ از اثر درمانی اش در حکم یک عنصر حمایت کننده برای فرد عمل خواهد کرد. بنابراین در رویکرد روانکاوی مشخصاً هیچ مخالفتی در مورد مصرف دارو در صورتی که کارایی آن مشخص برای بیمار باشد وجود نخواهد داشت.

• برای روشن شدن تفاوت تشخیص گذاری لکانی با روانپزشکی،به دو مورد از بدبینی در زیر اشاره خواهد شد: فردی ممکن است در مورد یکی از همسایگان خود بدبین باشد و برای آن دلایلی داشته باشد، ولیکن دائما این موضوع محوریت ذهن او را در بر نگیرد و یا به عبارتی جایی برای تردید در شک خود باقی گذارد. بدبینی در این فرد با کسی که صد در صد از احساس بدبینی خود نسبت به همسایه اش و درست بودن آن اطمینان دارد، متفاوت خواهد بود. تا جایی که ممکن است پلیس را در جریان گذاشته و یا طلب کمک کند. «یقین» از رسیدن آسیب به فرد از جانب کسی که مورد بدبینی اش واقع شده، عنصری است که اساس تفکیک بالینی این دو مورد را رقم می زند.

o در مورد اول (در ساختار ذهنی عصبی neurotic)، که برای بسیاری از اشخاص در زندگی شان میتواند رخ بدهد، نشانهِ آزار دهنده بدبینی، در مرکز گفتمان زندگی فرد قرار نمی گیرد. حال آن که در مورد دوم (در ساختار ذهنی روان پریش psychotic از نوع شکاک و بدبین)، تمام محوریت زندگی روزمره شخص تحت تاثیر این بدبینی با یقینی محکم و استوار قرار خواهد گرفت. در هر دو از این موارد، ممکن است تشخیص وسواس فکری Obsessional neurosis گذارده شود، حال آن که در بررسی ساختار شناسانه نوع تشخیص و به طبع درمان نیز در هر دو مورد فرق خواهد کرد. متاسفانه در مورد زوج ها در بسیاری از موارد، بدبینی بیمارگونه به غیرت، توجه و یا عشق مفرط تعبیر می شود، و گاهاً منجر به بروز حوادث و یا زیان هایی جبران ناپذیر می شود.

o مثال دیگر از این دسته، کسانی که به نوع روان پریش بدبینی مبتلا هستند افرادی که برای خود ماموریتی برای رفع مشکلات بشریت، دنیا و یا قشری خاصی از افراد در نظر می گیرند. این دسته از انواع روانپریشی علت مشکلات خود را عموماً در دیگری دیده و از مقصر دانستن دیگری اطمینان دارند. گذر این افراد معمولاً به روانپزشک و یا روانکاو نمی افتد و اگر به دلیل خلق پایین مقطعی و یا اضطراب به سیستم درمانی مراجعه کنند، به اشتباه برچسب تشخیص افسردگی، اختلالات اضطرابی را بر اساس صرف تظاهرات بالینی مقطعی شان می گیرند. البته گاهاً این گونه تشخیص ها مشکل خاصی در روند درمان این افراد ایجاد نمی کند ولی در مواردی بسیاری نیز این گونه تشخیص ها و نیز نوع درمانی که بر آنان اعمال می گردد، کمک شایان ذکری جهت کارآمد سازی آنان در زندگی روزمره شان نخواهد کرد.

• آخرین نکته که در مورد پارانوئیا یا شخصيت بدبين و شكاك لازم است متذکر شویم این است که افرادی که دارای این نوع ساختار ذهنی هستند، لزوماً افراد ناموفق و یا ناکارآمد را شامل نمی شود. چه بسا بسیاری از محققان، ژورنالیست های موفق، فعالان عرصه های اجتماعی و یا سیاسی در جهان و یا کاراگاهان خبره دارای این گونه ساختار ذهنی باشند.

• بنابراین هدف از درمان روان پریش در رویکرد روانکاوی، کمک به اشخاص جهت کارآمد شدن در راستای سیستم فکری و ذهنی شان است.

اسکیزوفرنی Schizophrenia

• روان‌گسیختگی يا شيزوفرنى نام شاید آشناترین واژه ای باشد که مترادف با دیوانگی، جنون، روانپریشی و یا سایکوز در فرهنگ عامه قرار میگیرد. در تقسیم بندی روانکاوی لکانی، اسکیزوفرنیا، یکی از انواع جنون با ویژگی های زیر محسوب می شود: در این افراد لیبیدو و یا شور جنسی Libido به جای آن که صرفاً در نقاط خاص جنسی متمرکز شود، در کل بدن و یا تصویر آن قرار گرفته است.

o جدایی سمبلیک از مادر و یا کسی که او را تیمار دار است در بین سنین ۳ تا ۵ سالگی (مرحله ادیپ) رخ نداده است و از همین رو تنظیم فاصله با سایر دیگری ها Other در زندگی وی بسیار دشوار می نماید. «من» Ego در اینان به درستی شکل نگرفته است و در نتیجه به طور بی وقفه درصدد ساختن و یا جبران این نقص می باشند. گویی وجودشان در برزخی است که برای اتصالش به زندگی روزمره تلاشی خستگی ناپذیر را مداماً می جویند. از همین رو ذهن آنها دچار شک دایمی است و تصمیم گیری بین دو چیز یکی از شکایت های رایج در این افراد است. این مسئله چنان در این نوع از روانپریشی مشهود است، که اصطلاحاً به (جنون شک) شهرت یافته است.

• به لحاظ بالینی، انواع وسواس های فکری به وفور در شرح حال این دسته افراد یافت می شود که این امر باعث شده به گذاشته شدن تشخیص وسواس بر آنان بسنده شود. در نتیجه رویکرد درمانی مناسبی در رابطه با آنان پیش گرفته نمی شود. بیشترین محتوای افکار وسواسی در این نوع جنون، یا متوجه بدن و تصویری است که فرد از خود می پندارد و یا تکرار ذهنی یک توهم. علت این پدیده را می توان در مرحله ای از رشد و تکامل ذهنی یافت که به مرحله آیینه ای شهرت دارد. مرحله آیینه ای در سن شش تا هجده ماهگی رخ می دهد و در نتیجه آن ذهن فرد اجزای کالبد خود را با توجه به تصویر آیینه یکپارچه می انگارد. این فاز سرگرم شدن کودک با تصویر خود به وفور مورد توجه والدین قرار می گیرد. در این مرحله توصیه می شود که مادر کودک با او در مورد تصویرش به تحسین و تصدیق سخن بگوید. البته در کودکان نابینا، سخن گفتن و نام نهادن اجزای بدن کودک به همراه لمس آنان به او کمک می کند تا بدن خود را به طور یکپارچه بشناسد.

• این فاز در اسکیزوفرنی به درستی طی نشده است و از همین رو، در بالین این افراد به وفور وسواس هایی که متوجه بدنشان است مشاهده می شود. بسیاری از موارد پرخوری و یا کم خوری عصبی، بولمیا Bulimia و آنورکسیا Anorexia nervosa ، اعتیاد به اعمال جراحی زیبایی در بالین این افراد یافت می شود. در بسیاری از موارد، در توهم ها و یا باورهای توهمی شان، کالبد خود را از هم متلاشی می بینند. ممکن است در مواردی علاوه بر عدم وحدت کالبد، در مورد یکپارچگی ذهنشان و داشتن مرزی میان ذهن و افکار خودشان با سایرین نیز دچار اشکال شده باشند.

• نکته اساسی دیگر در مورد بیماران اسکیزوفرن آن است که در این افراد، فاز حاد بیماری ممکن است تا آخر عمر خاموش و بی سر و صدا باقی بماند. بنابراین گذاردن تشخیص از طریق روانکاوی لکانی که اصول ساختار شناسانه ای داشته حتی در فاز خاموش نیز امکان پذیر است. این امر باعث شده تا نگه داشته شدن ثبات وضعیت آنان در رویکرد روانکاوی لکانی شدنی شود. این که برخی می پندارند که اسکیزوفرنیا یا قبل از ۳۵ سالگی علامتدار می شود و یا همیشه خاموش می ماند، تصوری یک سره غلط بوده چرا که این بیماری در هر سنی ممکن است پر سر و صدا شود. از کودکی مانند بسیاری از موارد اوتیسم و یا در خودماندگی تا دوران کهولت که برخی آن را با نسیان و یا آلزایمر ممکن است اشتباه گیرند.

o نکته آخر آن که به دلیل شباهت نشانه های بالینی و تظاهرات این بیماری با بیماری دوقطبی، برخی متخصصین روانپزشکی این دو تشخیص را با هم اشتباه می گیرند. در فرهنگ عامه نیز ممکن است اذعان آن که فردی دوقطبی باشد پذیرفته تر از این باشد که اسکیزوفرن خود را بنامد. در نهایت در بالین این افراد مسیر درمان دچار اختلال خاصی نخواهد شد چرا که هر دو زیر مجموعه پریشانی یا جنون مطرح می شوند و دسته تکنیک های درمانی تفاوت چندانی با هم نخواهند کرد مگر در انتخاب نوع دارو درمانی.

نویسنده: برژانت جزنی

ارتباط دینامیک بیماریهای روانی

عصبیت، وسواس و انحراف جنسی

NEUROSIS AND PERVERSION

o فروید در حین طرح و تشریح ساختار تاپیک Topic and comment و دینامیک بیماریهای روانی Dynamics of mental disorders و ارتباط آنها با یکدیگر، از جمله این نظریه مهم را مطرح کرد که: عصبیتِ منفی Negative Neuroticism، انحراف جنسی است. یک نظر مهم و کاربردی که توسط لاکان گسترش و توسعهِ نوین و بهتری یافت، گزاره و منظری است که به ما نشان می دهد: چرا در پشت هر انسان وسواسی Obsessional Neurosis و پاک طلبی، یک خودشیفتهِ خودخواه و خواهانِ لذت و خوشیِ بی مرز نهفته است. زیرا انسان وسواسی همان «بنده» در گفتمان هگلی «ارباب/بنده» Master/Slave Dialectic Hegelian است که آرزویی جز جایگزینی پدر The Father و ارباب و بدست آوردن مادر و لذت محض Jouissance ندارد.

o از این رو نیز می بینید که جامعه وسواسی و پاک طلبانه، چرا در خفا این قدر شهوانی و حشری و تشنه است؟ چرا هر که بیشتر داد پاکی و اخلاق میزند،
پایش که برسد عیاش تر و ارباب ماب تر از هر ارباب کهنی می شود؟ و برای خوشیش از روی لاشه دیگران عبور می کند؟ یعنی او حشری و تشنه است چون اخلاقی و تقدس گراست، و تقدس گراست چون حشری و شهوت پرست است.

o ازین رو بقول لاکان، مارکی دو ساد Marquis de Sade مطلق گرا، که در تمتع و خوشی اش چنان بی مرز است که بنا به قانونش حاضر است برای خوشی هایش از روی هر لاشه و دیگری رد شود، در واقع روی دیگر و حقیقت «فرمان مطلق اخلاقی و فرامن اخلاقی از نوع کانت» است. اینکه فرامن اخلاقی مطلق گرا و وسواسی روی دیگرش همان سادیست یا خودشیفتهِ مطلق گراست. یا اینگونه می توان فهمید که چرا زن هیستریک فیلم «یک متد خطرناک» A Dangerous   Methodاز طرف دیگر خودآزار یا آزارطلب مازوخیست است. یا اینکه در لحظاتی از فیلم می تواند به سادیست یا دگر آزاری تبدیل بشود و زخمی بر صورت یونگ بیاندازد. یعنی دارای حالت آزاردوستی یا سادومازوخیستی است.

o با توجه به این ساختار و دینامیک ساختارهای روانی، و با استفاده از آنها در روانشناسی اجتماعی Social psychology، شاید سرانجام علل روانی و گفتمانی رشد روند دروغ و خشونت و وقاحت در جوامع را به سان روی دیگر و اصلی این جامعه اخلاقی و وسواسی ببینید.

o مبحثی که من، داریوش برادری، حداقل هشت و نه سال پیش در نقد جامعم بر بحران مدرن و در کتاب «از بحران مدرنیت تا رقص عاشقان و عارفان زمینی» مطرح کردم و «پیش بینی علمی» کردم که چرا جامعه هر چه بیشتر مجبور است از «کاهن و مذهبی تقدس گرا و روی دیگرش عارف خراباتی» به«عارف و کاهن لجام گسیخته» تبدیل بشود و هر چه بیشتر دروغ و رشوه خواری و وقاحت و خشونت در جامعه رشد بکند. اینکه چرا جامعه ای مجبور است از «معنوی گرایی افراطی و وسواسی» به « مادی گرایی و لذت پرستی به هر قیمتی، به پوچ گرایی خطرناک» مبتلا بشود، به جای اینکه به «میانمایگی» Mediocrity مدرن برسد.

o همانطور که من این روند اجتناب ناپذیر و بحران کنونی را نه نفی و یا سرزنش اخلاقی کرده و می کنم، بلکه می دانم که چرا این روند اجتناب ناپذیر است تا هر چه بیشتر جامعه و افراد در این مسیر به ضرورت و تحولش دست بیابد. زیرا در این مسیر «رشد کویر» و فروپاشی سنت همزمان زمینه های تحول بزرگ جنسی
و جنسیتی و رنسانس بوجود می آید و باید به رشد این تحول و گذار از دور باطل کاهن اخلاقی به کاهن لجام گسیخته/ عارف و انقلابی خراباتی و تراژیک به عارف و بازاری و پوپولیست لجام گسیخته کمک رساند تا تحولات گفتمانی در همه ساختارها بهتر رخ بدهد.

o همانطور که زن هیستریک فیلم «یک متد خطرناک» یعنی خانم «سابرینا اشپیلراین» در نهایت به یک روانکاو قوی تبدیل می شود حتی او نظریه ایی قوی در مورد اهمیت خشم و رانش تخریب در تولید شور زندگی مطرح می کند و برای فروید بیان می کند. جای پای این نظریه را ما در تئوری رانش زندگی/ رانش مرگ Life drive-Death drive فروید می بینیم بی انکه تفاوت مهم و اساسی میان تئوری فروید و تئوری سابرینا اشپیلراین را بشود نفی کرد. زیرا نظریه سابرینا یک نظریه تک بنیادی است، در حالیکه نظریه فروید دو بنیادی و به حالت دیالکتیکی است.

o تا جامعه هر چه بیشتر با گذار از عصبیت به انحراف جنسی و با لمس دروغ و خطای درون این وسواس و هیستری و روی دیگرش انحرافات جنسی و حالات نارسیستی و یا سادومازخیستی اش، پی ببرد که چرا باید بهای بلوغ و تحول را بپردازد، بهای اختگی فردی و جمعی را بپردازد تا بتواند به جهان هزار لذت و هزار منظر و هزار بازی، به جهان وحدت در کثرتی نو و تحول ساختاری ملی و فردی هرچه بیشتر دست بیابد. زیرا نگاه رادیکال فروید و لکان را اگر درست بفهمیم، در واقع به ما می گوید که چرا انسان معمولی و نرمال همان انسان عصبی یا نوروتیک است.

o اینکه شروع یکایک ما و هر تحول عمدتاً از موضع یک انسان عصبی وسواسی یا هیستریک است که آنگاه در طغیانش هر چه بیشتر و در کنار تمناها و آرزوهای مدرن و درستش روی دیگر تمایلاتش یعنی انحراف جنسی و تمتع های جنسی و جنسیتی اش را برملا می سازد و در این مسیر مجبور می شود برای دست یابی به تمناها و ارضای خواستهای خویش سرانجام «بهایش» را بپردازد و «هاشور بخورد»، کمبود و تمناهایش را قبول بکند.

o تا در مسیر این روشدن و آشکار شدن رویاهایش آنگاه سره از ناسره جدا شود و بتواند از دور باطل عصبیت – انحراف جنسی Perversion – Neurosis ، کاهن اخلاقی/ لذت طلب خشن و بی مرز عبور بکند، این دور باطل را بشکند و تن به تحول فردی و گفتمانی و ورود به ساختاری نو بکند زیرا بقول نیچه وقتی سد میشکند اول گل و لای می آید و زمان می طلبد تا آب صاف بشود. تا برای مثال بتواند از گفتمان و ساختار هم پیوند حکومت تمامیت خواه – فرد وسواسی و هیستریک یا خودمدار عبور بکند. به جای اینکه اگر دیروز اخلاقی و وسواسی و کهترمنش بود، آنگاه امروز هر کی بخواهد گردن دیگری یا قوم دیگری را بزند و همه بخواهند ارباب خودمدار و خودشیفته بشوند.

o همانطور که در این مسیر جدال میان نیروها و قدرتهای مدرن جامعه که این «بهای مدرن و نمادین» را هر چه بیشتر پرداخته اند و به بخش نمادین و نماد تحول آن جامعه تبدیل شده اند، با بخشهای دیگر جامعه که تازه از انسان عصبی به انسان منحرف جنسی تبدیل شده اند و یا در این حالات گرفتار مانده اند، هر چه بیشتر می شود. جدال اصلی به جدال میان تفسیرها و تاویل های مدرن آنها با این نظرات عمدتاً سیاه/سفیدی خودشیفتگانه یا به حالت تحریف خطرناک و رئال جنگ قومی یا جنگ مذهبی و غیره خواهد بود. این جدال روند آینده و چگونگی رنسانس و میزان تلفاتش را تعیین می کند. زیرا این رنسانس و «بها دادن نمادین» همان امر اجتناب ناپذیر و ضرورت این تحول سه مرحله ایی است. بقول لکان این همان «زمان منطقی و سه مرحله ای» تحول و بلوغ فردی یا جمعی است.

o اما در این مسیر گذار و آنگاه که هر چه بیشتر حالت عصبیت و نوروتیک به حالت انحراف جنسی و روی دیگریش عبور می کند و در جامعه و حکومت هر چه بیشتر دروغ و بی شرمی و وقاحت اوج می گیرد، بایستی این نیروی نو و مدرن نیز راه مقابله با این روند را بداند. شیوه برخورد و مقابله ایی که از موضع پاک اخلاقی و وسواسی جدید نیست که باز تکرار همان دور باطل است و اینکه این بار از انحراف جنسی به روی دیگرش انسان عصبی تبدیل بشویم، بلکه موضوع نشان دادن «راستگویی نوین و نقادانه» ما با خویش و دیگری و از این «موضع نمادین Symbolic و متناقض Paradoxical » بدور بحث ها و پدیده هاست.

Topic and comment:

In linguistics, the topic, or theme, of a sentence is what is being talked about, and the comment (rheme or focus) is what is being said about the topic. That the information structure of a clause is divided in this way is generally agreed on, but the boundary between topic/theme and comment/rheme/focus depends on grammatical theory.

The difference between “topic” and grammatical subject is that topic is used to describe the information structure, or pragmatic structure of a clause and how it coheres with other clauses, whereas the subject is a purely grammatical category. For example, it is possible to have clauses where the subject is not the topic, such as in passive voice.
In some languages, word order and other syntactic phenomena are determined largely by the topic–comment (theme–rheme) structure. These languages are sometimes referred to as topic-prominent languages. Chinese and Japanese are often given as examples of this.

The distinction was probably first suggested by Henri Weil in 1844. Georg von der Gabelentz distinguished psychological subject (roughly topic) and psychological object (roughly focus).In the Prague school, the dichotomy, termed topic–focus articulation, has been studied mainly by Vilém Mathesius, Jan Firbas, František Daneš, Petr Sgall and Eva Hajičová. They have been concerned mainly by its relation to intonation and word-order. The work of Michael Halliday in the 1960s is responsible for developing linguistic science through his systemic functional linguistics model for English (see e.g. Halliday 1967–68, 1970)

In some categorizations, topic refers only to the contrastive theme and comment to the noncontrastive theme + rheme.

Dariush Baradari

ذات‌گرایی اجتماعی و دین

ذات‌گرایی یا سرشت‌باوری Psychological Nativism نگرشی است در روان‌شناسی که بر اساس آن ذهن، ساختارهای ذاتی معینی دارد و تجربه، نقش محدودی در پدید آمدن شناخت ایفا می‌کند.

به باور ذات‌باوران، همان‌گونه که در رایانه‌ها ساختار و سیستم‌عامل از پیش وجود دارد و پس از راه‌اندازی می‌توان برنامه‌ها و اطلاعاتی را به رایانه افزود، در انسان‌ها هم شناخت به صورت مادرزادی در سرشت بشر حضور دارد و انسان می‌تواند در خلال زندگی شناخت خود را افزایش دهد.

این پرسش که چه مقدار از صفات آدمی خاستگاه ارثی دارد و چه مقدار از آن از راه تجربه شکل می‌گیرد موجب پدید آمدن دو دیدگاه متضاد ذات‌گرایی در مقابل تجربه‌گرایی Empiricism شده‌است. مجادله ذات‌گرایی ـ تجربه‌گرایی که زمانی چالشی بزرگ برای روان‌شناسان به شمار می‌آمد امروزه با تاکید بر این مسئله که رفتار انسان محصول هم وراثت و هم تجربه است تا حدودی کمرنگ شده‌است.

این مجادله پیوند مستقیم با مسئله سرشت انسان دارد. برای نمونه کسانی که پرخاشگری را بخشی از سرشت و ماهیت انسان تعریف می‌کنند بر این باورند که انسان‌ها ذاتاً برای پرخاشگری آمادگی دارند.

تجربه‌گرایی یا آروین گرایی Empiricism یکی از گرایش‌های اصلی در شناخت‌شناسی Epistemology و نقطهٔ مقابل عقل‌گرایی یا خِرَدگرایی Rationalism است. بر اساس این دیدگاه، همهٔ معرفت‌های بشری مستقیم یا غیرمستقیم برآمده از تجربه است. تجربه از منظر این دیدگاه نه فقط ادراک حسی، بلکه دریافته ایی مانند حافظه یا گواهی دیگران را هم در بر می‌گیرد.

• آثار لاکان عمدتاً روی شکل‌گیری سوژه و نقش ناخودآگاه متمرکز می‌شوند و در پرتو ساختارگرایی (به‌ویژه زبان‌شناسی ساختارگرای سوسور و مردم‌شناسی ساختارگرای لوی-استروس) تفسیری دوباره و رادیکال از فروید و روان‌کاوی به دست دهند.  لاکان مفاهیم «خویشتن» یا «خودِ خودآگاه» را آن‌جور که در میان هم‌عصرانش (مانند هاینتس هارتمن) شایع بود، خودپیرو و مقتدر و از نظر زیست‌شناختی تعیین‌یافته نمی‌دید. بنابر نظریه لاکان خویشتن یا خودِ خودآگاه درون نظمِ نمادینِ پیشاموجود شکل گرفته و در داخل نظامی از معانی قرار داده شده که خود هیچ سهمی در آفریدن آن نظام ندارد.

o «خویشتن» که نه خودپیروست و نه مقتدر، زمانی تبدیل به سوژه یا اِیگو ego یا «من» می‌شود که در نظم نمادینِ از-پیش-موجود قرار گیرد. افزون بر آن، ناخودآگاه حوزه‌ی تعین‌یافته‌ی زیست‌شناختی‌ای نیست که رانه‌های لیبیدویی را در خود داشته باشد، بلکه بعد از شکل‌گیری اگو، خود تازه شکل می‌گیرد. ناخودآگاه همانا تاثیراتِ جانبیِ قرارگرفتنِ اگو در نظم نمادین Symbolic order است. ناخودآگاه مازاد می‌شود؛ وقتی خویشتن دارد در نظم نمادین شکل می‌گیرد، بخشی از آن نمی‌تواند با سوژه Subject جور شود و بنابراین مازادِ خویشتن می‌شود. پس ناخودآگاه این حقیقت را افشا می‌سازد که ما – سوژه‌ها – بیش‌تر از آن مقداری هستیم که خویشتنِ اجتماعی‌مان به ما اجازه می‌دهد.

o ناخودآگاه «خیلی-زیاد-بودن» ما را افشا می‌سازد، این حقیقت را افشا می‌سازد که ما خویشتن‌های تقسیم‌شده و پاره‌پاره هستیم. اِیگو که نه خودپیرو است و نه عاملی مقتدر، صرفاً یک وهم است؛ خویشتنی است که نمادین برساخته‌شده، و وقتی ناخودآگاه فوران می‌کند و به درونِ زندگی خودآگاه وارد می‌شود، مازادها و قطعه‌ها و شکاف‌هایش افشا می‌شوند.

• لاکان این برداشت از شکل‌گیری اِیگو و ناخودآگاه را در تقابل با زبان‌شناسی ساختارگرای سوسور طرح می‌کند. از دید لاکان، تولدِ سوژگانی، همانا دروازه‌ی ورود فرد به زبان است؛ لاکان زبان را نظامِ حضور هم‌زمانِ نشانه‌ها و رمزگان‌های اجتماعی‌ای می‌داند که معنا یا همان نظم نمادین را تولید می‌کنند. همین نظم نمادین Symbolic order است که موقعیت تو را تعیین می‌کند، تو را شکل می‌دهد، تو را «سوژه می‌سازد»، و بنابراین تو را قادر می‌سازد تا یک سوژه‌ی کنش‌گر شوی.

o پیش از لاکان، بیش‌ترِ روان‌کاوان باور داشتند که اِیگو منزلِ ناخودآگاه است و رشدِ اِیگو یک رشدِ زیست‌شناختی است.  لاکان اما می‌گوید رشدِ اِیگو رشدِ زبان‌شناختی و نمادی است. ورود به زبان، ورود به سوژگانی است. همان‌گونه که لاکان در سخنرانی «کارکرد و حوزه‌ی زبان» اعلام کرد، «انسان سخن می‌گوید چون نماد او را انسان ساخته».

• لاکان در همان سخنرانی می‌گوید: «نمادها در واقع پیش از آن‌که انسان وارد دنیا شود، زندگی او را در شبکه‌ای چنان کامل قرار می‌دهد که به انسان‌های دیگر وصل می‌شود، دیگرانی که قرار است او را «با گوشت و خون» به وجود آورند، شبکه‌ای چنان کامل که انسان‌های دیگر همراه با عنایات آسمانی (و اگر نه همراه با اقبال جن و پری)، تقدیر و سرنوشتِ فرد را به این دنیا می‌آورند؛ شبکه‌ای چنان کامل که انسان‌های دیگر به فرد واژه‌هایی می‌دهند که مومن یا مرتدش می‌سازند، قانون اعمالی که فرد از آن‌ها پیروی خواهد کرد تا به جایی برسد که هنوز نرسیده و فراتر از مرگِ اوست، شبکه‌ای چنان کامل که فرد از طریقِ انسان‌های دیگر معنای هدف‌اش را در روز رستاخیز بازمی‌یابد، روزی که کلمه Word یا خدا، بودنِ او را یا می‌بخشد یا محکوم می‌کند…»

• سوژه Subject از وضعیتِ نافردیت و پیشازبانیِ بودن نه به واقعیتِ بی‌واسطه، که به دنیایی از نمادها Symbols وارد می‌شود که از نظر فرهنگی برساخته شده است، دنیایی که همان نظم نمادین Symbolic order است، دنیایی که به‌قول اسلاو ژیژک «بدنِ زنده را هم‌چون یک انگل به استعمار می‌کشد». گرچه وجودِ انسانِ خودآگاه از طریق زبان و از نظر فرهنگی برساخته می‌شود، سوژه اما نمی‌تواند آن را آن‌طور که هست بشناسد، بلکه آن را خودِ واقعیت تجربه یا حتی تخیل می‌کند.

• لاکان از اصطلاح «امر واقعی» the Real  استفاده می‌کند تا به چیزی که واقعا «آن‌جا»ست اشاره کند، «آن‌جا»یی که جدا از نظم نمادین و بیرون از نظم‌دهیِ این نظمِ نمادین به چیزهاست. o سوژه‌ی انسانی، که برساخته‌ی نظمِ نمادین است، شدیدا با امر واقعی بیگانه است، به‌گونه‌ای که امر واقعی دست‌نیافتنی است.

• از دید لاکان، مرحله‌ی مهم در رشد اِیگو آن است که سوژه وارد مرحله امر خیالی Imaginary می‌شود؛ این مرحله ارتباط تنگاتنگی با مرحله‌ی آینه‌ای دارد. امر خیالی مقدم بر ورودِ کودک به نظم نمادین است و هم‌چنان تا پایان عمر با فرد هست و همراه با نظم نمادین کار می‌کند. امر خیالی همانا نظمی است که کودک به کمک آن از خود به‌عنوان «من» (سوژه، سوژه‌ای در میان سوژه‌های دیگر) آگاه می‌شود. امر خیالی، ماتریس و زادگاه عمومیِ خود و دیگری است.

• لاکان مرحله‌ی آینه‌ای را ابزار مهمی می‌داند که کودک به‌وسیله‌ی آن امر خیالی را راه‌اندازی می‌کند. مرحله‌ی آینه‌ای در سنین شش تا هجده ماهگی روی می‌دهد؛ یعنی وقتی که کودک نخستین‌بار خودش را (مانند دیگر خودها) به‌عنوان خودِ جامع و کامل در آینه می‌بیند. در این هنگام، کودک نه می‌تواند سخن بگوید و نه راه برود، خودش را یک «من» می‌شناسد. اما این شناخت در واقع یک بدشناخت (یا شناختِ اشتباه) است؛ زیرا شناختِ خود به‌عنوان دیگری است، ابژه‌انگاری objectification خودِ کودک در تصویری است که چشم‌انداز و موقعیت‌اش بیرون از خود کودک است. از این نگر، مرحله‌ی آینه‌ای که راه‌اندازِ امر خیالی است، شاید «یکی از بحران‌های بیگانه‌شدن باشد که سوژه‌ی لاکانی حولِ آن سازمان می‌یابد؛ چون فرد خودش را از طریق تصویری بیرونی می‌شناسد و این شناخت از طریق خودبیگانه‌سازی تعیین می‌شود»

• طبق روایت لاکان از رشدِ کودک، ورودِ کودک به‌عنوان سوژه به زبان، هم‌زمان است با جداییِ وی از مادر. پس مادر نخستین تجربه‌ی فقدان و غیاب در کودک است که شرایطِ میل را می‌سازد. لحظه‌ای که کودک وارد نظم نمادین می‌شود و اتحادش با مادر را از دست می‌دهد، پدر وارد روابط مادر-کودک می‌شود. همین‌که کودک تبدیل به سوژه‌ای درون نظم نمادین می‌شود، پدر با آن نظم همسان می‌شود؛ نظمی که سوژگانی را برمی‌سازد و بر سوژگانی حاکم است.  به این دلیل است که لاکان گاهی نظم نمادین را به symbolic father «نام پدر» Name-of-the-Father می‌خواند که در زبان فرانسوی با «نه‌ی پدر» father’s no هم‌آوا است. این نظمی است که دلالت بر اقتدار و ممنوعیتِ خداوار دارد. پس کودک در هر دو معنی سوژه subjected می‌شود: تسلیمِ قانونِ نظم نمادین می‌شود. قانونی که با قانون پدرشاهی یا نه‌ی پدر یکی است و به‌عنوان سوژه‌ای کنش‌گر در جهان برساخته می‌شود.

• این‌جاست که فالوس Phallus وارد میدان می‌شود و سخن می‌گوید. به گفته‌ی لاکان و فروید، یکی از نخستین تجربه‌های دوران کودکی در تفاوت جنسی،
آن است که مادر آلت ندارد. اما مهم‌تر از دید لاکان، فحوای نمادین آلت است که لاکان با استفاده از اصطلاح «فالوس» پیوسته بر آن تاکید می‌کند. آن‌چه در این نظم نمادین مهم است، نه بخشی از بدن، که دلالت‌های آن است.

o اول: فالوس دلالت بر تفاوت جنسی دارد.

o دوم: مادام ‌که پدر، که با نظم نمادین یکی است، آلت دارد، و مادر (که با وضعیت پیشازبانیِ خوشی – ژوییسانس − قبل از ورود به نظم نمادین یکی است) آلت ندارد. فالوس در نظم نمادین دلالت بر فقدان و غیاب دارد.

• از دید لاکان، فالوس در نظم نمادین هم دلالت بر فقدان زن دارد و هم فقدان مرد، هم بر وابستگی و آسیب‌پذیریِ ذهنی زن دلالت دارد و هم بر وابستگی و آسیب‌پذیری ذهنی مرد. پدر ممکن است به‌واسطه‌ی کودک با امر نمادین یکی شود، اما خود پدر هم زمانی کودک بوده و تسلیم همین قانون شده و همیشه در رابطه‌ی با آن قانون، ناکافی و ناکامل بوده و هرگز کاملاً آن را به تصرف درنیاورده. هیچ‌کسی فالوس را به تصرف درنمی‌آورد. همه «اخته» هستند. انجیل‌شناس فمینیست، دبورا کراس این مفهوم را چنین می‌گوید: «اخته‌بودن همانا کارفرمایی است که از اصل فرصت‌های برابر پیروی می‌کند»

لاکان و دین

• برخی دین‌پژوهان و جنسیت‌پژوهان، دیدگاه لاکان را از این نظر مفید می‌بینند که تاکید دارد که در نظم نمادین و مردمحور و زیرساخت‌های پدرسالارانه‌ی تفاوت جنسی، هیچ‌چیزی ذاتی نیست. از دید لاکان، در تفاوت جنسی هیچ‌چیزی ذاتی یا «طبیعی» نیست. زن، مرد، زنانگی، مردانگی، همگی ساختارهای نمادینی هستند که نظام سرکوبگرِ معنا که به لباسِ امر واقعی درآمده. آن‌ها را مستبدانه شکل داده است.

• ناخودآگاه در همان لحظه‌ای شکل می‌گیرد که سوژه/ اِیگو شکل می‌گیرد. ناخودآگاه همانا پی‌آمدِ سرکوبی است که در طولِ تسلیم‌شدن (و انقیاد) روی داده. با شکل‌گیری اِیگو، هرچه با نظم نمادین جور نیست (و مازاد است) سرکوب می‌شود.  ناخودآگاه «فصل سانسور شده»ی تاریخ زندگیِ روان است.  ناخودآگاه یک دیگریه درونی است یا به گفته‌ی فروید، «غریبه»ای است که در خانه‌ی خویشتن (selfhood) می‌ماند و مستور است. ناخودآگاه خودش را از طریق زبان آشکار می‌سازد؛ اغلب به شکل انقطاع. اشتباه‌گفتن‌ها، لغزش‌های زبانی، فراموش‌کردن نام‌ها، آشکار می‌شود. و وقتی آشکار می‌شود، سوراخ‌هایی در سوژه و جهان‌اش ایجاد می‌کند، تا ماهیتِ وَهمیِ خود را افشا کند.

o به گفته‌ی لاکان «ناخودآگاه بخشی از گفتمانِ واقعی است که در اختیارِ سوژه نیست تا بتواند پیوستگیِ گفتمانِ خودآگاه‌اش را ایجاد کند». تعرض ناخودآگاه به خودآگاه است که می‌تواند این امکان را برای خودآگاهیِ فرد فراهم کند که امر واقع همه‌جا هست اما از دسترسِ فرد خارج است.

• دین را با توجه به لاکان چه می‌توان دانست؟

o از یک سو، همان‌گونه که از لاکان نقل کردیم و به «قانون پدر» اشاره کردیم، دین همانا تنظیم‌گر و ضمانت‌گر پدرسالارانه‌ی نظم نمادینی است که بر هستی خاستگاهی و پیشازبانی حاکم است و امر واقعی را دور نگه می‌دارد. گویا دورکیم Émile Durkheim ، که دین را «وَهم ضروری» می‌داند، در همین مسیر حرکت می‌کند. از سوی دیگر اما ممکن است مطرح شود که آن‌چه تجربه‌ی دینی یا تجربه‌ی امر مقدس یا امر عرفانی یا کاملاً دیگری نامیده می‌شود، در واقع تعرضِ امر واقعی با عاملیت ناخودآگاه باشد. این‌گونه پرداختن به پدیده‌ی تجربه‌ی دینی، یعنی از چشم‌انداز روان‌کاوی لاکانی به پدیده‌ی تجربه‌ی دینی نگاه‌کردن، تجربه‌ی دینی را مواجهه با دیگریتی می‌داند که همان‌قدر که درونی است بیرونی هم هست.

پس چنین دیگریِ درونیِ امر غریب Uncanny را نباید مواجهه با امر متعالی دانست؛ بلکه باید آن را پی‌آمدِ سرکوب دانست. اما با این حال، تجربه‌ی دینی نشانه‌ای از امر واقعی است که اساساً فراتر از هستی عقلانی ماست.

از کتاب “نظریه برای پژوهش‌های دینی”

William E. Deal & Timothy K. Beal: Theory for religious studies

زمانه

جنسیت

Sexuation

تمایز میان دو جنس:

• از نظر لکان، مردان و زنان با توجه به زبان Language ، یعنی با توجه به نظام نمادین Symbol ، به گونه ­ای متفاوت تعریف می شوند.

همانگونه که لکان روان نژندی Neurosis، و روان پریشی Psychosis را بدین نحو متمایز می کند که در روان پریشی بخشی از بعد نمادین مورد سلب Foreclosure واقع می شود و به بعد واقع باز می گردد، درحالیکه این اتفاق در روان نژندی رخ نمی دهد.

o مردانگی masculinity و زنانگی femininity نیز به عنوان دو نوع متفاوت از رابطه با نظام نمادین تعریف می شوند.  شیوه های متفاوت دوپاره شدن توسط زبان.
بنابراین فرمولهای او پیرامون جنسیت، تنها مربوط به سوژه های سخنگو است. و به عبارتی، تنها مربوط به سوژه های عصبی است: مردان و زنان عصبی از لحاظ شیوه ازخودبیگانگی شان Alienation در حصار نظام نمادین، با هم متفاوت هستند.

مردان:

• آنهایی که از نظرگاه روان تحلیلگری فارغ از ساختار زیست شناختی ژنتیکی شان، مرد در نظر گرفته می شوند، به طور کلی با کارکرد نراندامه یا آلت تناسلی مرد Phallic function مشخص می گردند. تا جایی که کارکرد نراندامه با از خودبیگانگی حاصل از زبان مرتبط می گردد، نقطه نظرهای عمده لکان پیرامون مردان را می توان به شیوه های گوناگونی بیان داشت:

o مردان به طور کامل، در حصار زبان، ازخودبیگانه اند. مردان تماماً تحت تسلط یا سوژه اختگی castration نمادین هستند. مردان کاملاً بواسطه کارکرد نراندامه یا قصیب، مشخص می گردند.

• علی رغم جایگشت های نامحدودی که زبان در پدیدآوردن اشتیاق، مجاز می دارد، مردان را می توان با توجه به بعد نمادین، به عنوان موجوداتی محدود و محصور در نظر گرفت.

o اگر این را به زبان اشتیاق ترجمه کنیم، مرز و حصار، همان پدر و تابوی محارم اوست: اشتیاق مرد هیچگاه به فراسوی آرزوی زنا با محارم نمی رود، که شامل شکستن مرزبندی های پدر نیز می گردد. در نتیجه، نقطه مرجع روان نژندی را از ریشه برمی کند: یعنی نامِ پدر را،  Name-of-the-Father و همچنین نهِ پدر را  father’s no . در اینجا به وضوح درمی یابیم که ساختار مردانه در دیدگاه لکان، از جهاتی خاص، مترادف وسواس است.

• مرد از آن جهت که محصور در زبان است، محدودیتش همان است که نظم نمادین را بنا می کند. یعنی اولین دال (s۱) –نهِ پدر –که منشا زنجیره دلالت است، و نیز درگیر در سرکوب اولیه: شکل گیری ناهشیار، و شکل گیری فضایی برای سوژه نوروتیک. به گونه ای مشابه، لذت مرد نیز محدود شده است. مرزبندی های این لذت توسط کارکرد فالیک تعیین می گردد.
لذت های مرد محدود می شود به همان هایی که بازی دال، آنها را مجاز می دارد . به چیزی که لکان آن را ژوئیسانس فالیک می نامد و به چیزی که می توان آن را ژوئیسانس نمادین نامید.
در اینجا، فکر به خودی خود مملو از ژوئیسانس است. نتیجه ای که بیش از همه از دل کارهای فروید بر روی وسواس متولد گشت ، و در عبارت خودارضایی ذهنی انعکاس یافت.

o تا آنجاکه مرتبط با بدن است، ژوئیسانس فالیک یا نمادین شامل تنها آندسته اندامی است که توسط دال، معین گشته است.

o بنابراین، این اندام به نوعی امتداد انحصاری یا ابزار دال می گردد. به همین خاطر لکان گهگاه به ژوئیسانس فالیک، به عنوان لذت اندام اشاره می کرد.

• تخیلات­ مردان بسته به آن جنبه از بعد واقع است که در تئوری، ابژه (a) نامیده می شود. ابژه (a) در اجتنابی ثابت و پایدار از بعد واقع، بعد نمادین را به حرکت در مسیرهای دورانی مشابه میراند.  در اینجا برای آنانی که در طبقه مردان قرار می گیرند، نوعی از همزیستی میان سوژه و ابژه، میان نمادین و واقع وجود دارد. البته تا زمانی که یک فاصله مناسب میان آنها حفظ گردد.

o در اینجا، ابژه تنها به صورت ثانوی و جانبی مرتبط با شخص دیگر است.  بنابراین، لکان ژوئیسانس آن را ماهیتا خودارضایی گونه می داند

زنان:

• درحالی­ که مردان به عنوان انسانهای کاملا محصورشده بواسطه کارکرد فالیک تعریف می شوند، یعنی به کل تحت سلطه دال.  زنان (یعنی آنهایی که از نظرگاه روان تحلیلگرانه و فارغ از ساختار زیست­ شناختی/ژنتیکی­ شان، زن در نظر گرفته می ­شوند) به عنوان انسانهایی نه کاملا محصور تعریف می گردند.

زن مانند مرد، دوپاره (یعنی بیگانه) نیست. زن همچنین سوژه نظم نمادین نیست. کارکرد فالیک اگرچه در روان زن نیز فعال است، به گونه ای مطلق او را محصور نمی سازد.

o با توجه به نظم نمادین، زن یک کل نیست، محدود، یا محصور نیست. درحالیکه لذت های مردان بواسطه دال تعیین می گردد، لذت های زن، تنها تاحدی و نه کاملا، بواسطه دال تعیین میشود.  درحالیکه مردان محدود به آن چیزی هستند که لکان ژوئیسانس فالیک می نامد، زنان می توانند هم آن ژوئیسانس، و هم نوع دیگری از ژوئیسانس را تجربه کنند که لکان آن را ژوئی­ سانسِ دیگریِ بزرگ می نامد.

o چنین نیست که هر سوژه ای که در طبقه زنان قرار می گیرد، آن را تجربه کند ولی از نظر لکان، این یک پتانسیل ساختاری است.

o این ژوئی ­سانس دیگری بزرگ چیست که آنانی که از نظرگاه روان تحلیلگری زن شناخته می­شوند، قادر به تجربه آن هستند؟

o این نکته که لکان کلمه دیگری (Other) را با O بزرگ به کار می برد، در اینجا اشاره به ارتباط ژوئیسانس دیگری بزرگ با دال دارد،

o البته ارتباط با S۱و نه S۲ –نه با هر دالی، بلکه با دال دیگری بزرگ – یا به عبارتی با دال یگانه، دالی که از بنیاد، دیگری، باقی می ماند. از بنیاد، متفاوت با همه دال های دیگر است.  درحالی­که کارکردهای S ۱(نه! پدر) برای یک مرد، یک محدودیت برای طیف جنبش ها و لذت های او محسوب می گردد،  S۱ برای یک زن، یک معشوق انتخابی است.  رابطه زن با آن به زن اجازه می دهد که به فراسوی مرزبندی های سازمان یافته توسط زبان گام بردارد و به فراسوی مختصر لذتی که زبان مجاز می دارد. نقطه پایان برای مردان، یعنی S۱، مانند دری است گشوده برای زنان.

• ساختار زنانه ثابت می کند که کارکرد فالیک محدودیت های خاص خود را داراست، و اینکه دال، همه چیز نیست.

o بنابراین، ساختار زنانه پیوستگی های تنگاتنگی با هیستری hysteria دارد. هیستری آنگونه که در بحث گفتمان هیستریک Hysteric’s discourse تعریف می شود

o اسلوب لکان در تعریف مرد و زن، ربطی به زیست شناسی ندارد. چراکه یک فرد به لحاظ زیست شناختی مرد، می تواند هیستریک باشد و یک فرد به لحاظ زیست شناختی زن، می تواند وسواسی باشد.

o به عبارت دیگر هم زنان می توانند ساختار مردانه داشته باشند و هم مردان می توانند ساختار زنانه داشته باشند.

o یک مرد هیستریک به طور بالقوه استعداد تجربه هم ژوئیسانس فالیک و هم ژوئی سانس دیگری را داراست و یک زن وسواسی که با ساختار مردانه مشخص می گردد، ژوئیسانس اش ذاتاً و منحصراً نمادین است.

o کارهای بالینی نشان داده اند که بسیاری زنان ساختار مردانه دارند و بسیاری مردان نیز ساختار زنانه دارند.

o برای قضاوت در مورد رابطه هر شخص با دال و نوع ژوئیسانس اش باید وضعیت روانی آن شخص به دقت مورد بررسی قرار گیرد.

o نمی توان سریعاً و تنها بر مبنای جنسیت زیست شناختی او، دست به قضاوت و نتیجه گیری زد.

منبع: بروس فینک Bruce Fink -کتاب سوژه لاکانی- ۱۹۹۷- The Lacanian Subject
ترجمه: مهدی چمی کارپور

در ستایش اختگی

Castration

• برخلاف فروید که اختگی را صرفاً پایه-ای برای توضیح تفاوت جنسی، از طریق داشتن و یا نداشتن آلت تناسلی میدانست، لکان، اختگی را نه تقلیل یافته به تفاوتهای جنسی، بلکه وجهی کلی تر را برای آن درنظر میگرفت. اختگی یک اصل و اساسی برای تمام بازیها و اجراهای نمادین است که به واسطه آن سوژه به فقدان و آن شکاف ذاتی-اش آری میگوید و به این که چاله-ای تا ابد مرا از دستیابی به ابژه میل-ام و آن بهشت مادرانه-ام جدا خواهد کرد.

• اگر زرق و برقهای موجود در بازیهای نمادین و این اجراهایی که تا این حد واقعی به نظر میرسد را از تک-تک سوژه-ها کسر کنیم به چیزی خواهیم رسید که همان اختگی و فقدان است. object is lacking. فقدانی که شاهزاده و گدا به یک اندازه از آن سهم برده-اند و بیچاره آن گدایی که فکر میکند پادشاه است و بیچاره تر آن پادشاهی که فکر میکند پادشاه است. به طوری که این کوری و نابینایی ادیپ است که وی را تبدیل به آن ادیپ اسطوره-ای کرده است و نه آن شکوه و جلال پادشاهی-اش. حرکتی از سوی ادیپ شهریار به ادیپ نابینا و یا به بیانی فرویدی: غلبه عقده اختگی castration complex بر عقده ادیپ Oedipus complex.

• آن چیزی که به لکان و اندیشه-اش این قدرت را داده است تا به فروید بازگردد و نیز وی را پیش ببرد آشنایی وی با هگل بود. هگل سوژه را متاثر از فقدان، خلا و یک منفیت میدانست. این خلاء است که به سوژه اجازه حرکت میدهد. همچون اتفاقی که در یک اتم می-افتد. ماده-ای که محکوم به یک تقسیم شدگی ابدی است تا برای دستیابی به آن ذره بنیادین تشکیل دهنده-اش تقسیم شود و هرگز به یک عنصر حداقلی و غیرقابل‌تقسیم دست نیابد، بلکه کمابیش به تقسیم در مقام امر تقلیل‌ناپذیر ادامه دهد. در واقع سوژه خود این عمل تقسیم شدن ابدی است. به طوری که سوژه نه آن طور که فروید فکر میکرد از زندگی به سوی مرگ حرکت میکند بلکه به واسطه مرگ، فقدان و اختگی-اش قادر است حرکت کند.

• سوژه لکانی همان چیزی است که فقدان و شکست را پیشاپیش در دل خود دارد. او همواره یا بیشتر از حد معمول میگوید و یا زبان-اش از بیان قاصر است و کم میگوید. چون هیچ دال نهایی که به طور کامل وی را بازنمایی کند، پیدا نکرده است. در همان حال که سعی میکند تا چیزی را بگوید در واقع دارد مقصود و منظور واقعی خود را گم میکند. همچون نوه فروید که در نبود مادر با نخ و قرقره بازی میکرد: هنگامی که قرقره را دور می-اندازد، یعنی مادر ممکن است ناپدید شود، و هنگامی که آن را به سوی خودش میکشد یعنی میداند که مادر ممکن است برگردد تا اینگونه بر اضطراب و فقدانش غلبه کند. The Riddle of castration

o بنابراین کارکرد زبان در نزد لکان اینگونه است: زبان در بازیهای دلالت، همین خالی بودن و تهی بودن سوژه انسانی را لاپوشانی میکند. سوژه لکانی در نابترین شکلش آری گویی به فقدان و اختگی است. اختگی که معنایی فراتر از امرجنسی داشته است و میتواند با ابعاد گوناگون فرهنگی، سیاسی و جامعه شناسی پیوند داده شود. ولی آن زبانی که از این ویژگی حیاتی-اش خالی گردد تبدیل به پدیده-ای خطرناک میشود، فرا-زبان ادعاهای بزرگی دارد و نیز وعده-هایی بزرگی را به سوژه میدهد. اینکه او آخرین بازی است و نهایی-ترین چیزی که احتمال این میرود تا فقدان سوژه را پر کند و دلالت نهایی را برایش به ارمغان بیاورد و از سوژه میخواهد مومنانه در این راه قدم بگذارد و ابزاری شود برای تحقق چنین امر والایی.

ترجمه Meisam Shaiestefar ‎

اصل لذت

Pleasure Principle

1. لاکان

• در سال ۱۹۱۱ فروید در مقاله « تعاریفی در ارتباط با دو اصل عملکرد روانی » Two Principles مرحله ای را فرض می کند که در آن فعالیت روانی ایگو «من» را فقط « اصل لذت » هدایت می کند.

The Pleasure Principle is the instinctual seeking of pleasure and avoiding of pain in order to satisfy biological and psychological needs. Specifically, the pleasure principle is the driving force guiding the id

o این اصل بر قانون جاذبه و دافعه استوار است. یعنی اینکه فعالیت روانی psyche ایگو «من» از هر آنچه ممکن است درد آور باشد خود را کنار می کشد و به سمت آنچه که لذت بخش است جذب می شود.  Pain and Pleasure

o در این مرحله فرد چندان به مقوله ی واقعیت وقعی نمی نهد و از آنچه که واقعی است و از آنچه که وهم hallucination است به یک نسبت کامیاب می شود.

• فروید معتقد است که بعداً اصل دیگری پدیدار می گردد که عملکرد آن جدا کردن واقعیت از توهم است، حتی اگر این واقعیت ناخوشایند باشد.

o در هر صورت فرد قبل از هر چیز نیاز دارد در این دنیا زنده بماند و برای این کار بایستی به قوانین حاکم بر آن تن در دهد، حتی اگر این قوانین برایش ناخوشایند باشند. حالا این « اصل واقعیت » Reality Principle است که جایگزین اصل لذت می شود و در اثر آن فرد یاد می گیرد که کار کند، صبر کند، Delayed Gratification محاسبه کند، تحمل کند، در یک کلام عاقل شود.

• اما اصل واقعیت Reality Principle به هیچ وجه در تضاد با اصل لذت Pleasure Principle نیست. در اینجا هم هدف بدست آوردن لذت است. منتها در اینجا بهترین راه کوتاهترین راه نیست. چند سال بعد، یعنی در سال ۱۹۲۰، تئوری روانکاوی به نقطه ای از بسط خود می رسد که مجبور می گردد درست عکس آنچه را که در سال ۱۹۱۱ عنوان کرده بود بپذیرد: این واقعیت که ناخودآگاه از اصل لذت پیروی نمی کند، در راستای یک تعادل نیست، بلکه یک بهم ریختگی ساختاری است. ناخودآگاه نه به صورت لذت بلکه به صورت رنج تجلی می کند. در کتاب « ماورای اصل لذت » فروید از اجبار به تکرار صحبت repetition compulsion می کند که تنشی پابرجاست. ناخودآگاه، در هم‌ایستایی یا هومئوستازی Homeostasis یا حالت تعادلی Equilibrium لذت قابل گنجیدن نیست.

• تفاوت آشکاری است بین احساس لذت در سطح « من » که آگاهانه است و آنچه ناخودآگاه را خرسند می کند. آنچه سوژه را در سطح ناخودآگاه خرسند میکند به احتمال زیاد با احساس ناخوشایند بودن در سطح « من » همراه است. با این تعریف شکاف بین خودآگاه و ناخودآگاه بارزتر می شود. رنجی را که عصبی ها حس می کنند، با این ترتیب لذتی است در سطح ناخودآگاهشان. فروید چند سال بعد متذکر می شود که خوشایند و ناخوشایند بودن در هر صورت احساس های خود آگاه بوده و در ارتباط با « من » هستند و در نتیجه واژه هایی نامناسب برای ناخودآگاه محسوب می شوند. لکان با استناد به همین مطلب مقوله ژوئیسانس Jouissance را به عنوان یکی از عمده ترین مقولات روانکاوی مطرح می کند.

• صحبت از رضایت مندی در سطح ناخودآگاه، کلّ مقوله رضایت مندی را به هم می ریزد. «وقتی تو رنج میبری شاید همان وقتی است که تو بیش از همه لذت میبری» و این بدان معناست که : «تو نمیدانی چه وقت لذت میبری ». لکان می گوید:‌ «ژوئیسانس لحظه ای است که نمیتوانم بگویم». نه اینکه از شدت لذت زبانم بند آمده باشد. بلکه نمی توانم آن را تعریف کنم. خوشی ام را میتوانم تعریف کنم ولی ژوئیسانس ام را ابداً.

• میلر Jacques-Alain Miller میگوید: «شاید ژوئیسانس به هراس و وحشت Terror نزدیکتر از هر چیز دیگر باشد، وحشتی را که فروید در چشمان «موش مَرد»، زمانی که او از خیالبافیش صحبت می کرد، دید».

o آدمیزاده می تواند خوشی و ناخوشی اش را تعریف کند با این همه هیچ یقینی به آنها ندارد، حال آنکه ژوئیسانس اش برایش یک یقین است، در حالی که نمی تواند آن را تعریف کند. ژوئیسانس Jouissance همیشه با گرفتاری همراه است و این آن اجباری است که سدّ راه خوشبختی و سعادت است. آنچه را لکان دانش ناخودآگاه می نامد همین گرفتاری های ژوئیسانس است.

• سوژه در حرکت به سوی ژوئیسانس اش ناگزیر به رویارویی با درد است و این همان چیزی است که موجب واپس زنی می شود. سوژه از ارضا کردن سائق هایش Drives چشم می پوشد و همین چشم پوشی ها، تاریخچه او می گردد. اما همان طور که فروید و لکان هردو میگویند «واپس زده همیشه باز میگردد». ژوئیسانس Jouissance برمیگردد اما با چهره ای دیگر، با چهره نشانه و دلیل یا Symptom نشانه فقط یکی از جانشین های ژوئیسانس است. رمزگشایی نشانه سمپتوم، یافتن معنای آن، یعنی یافتن ژوئیسانسی که در آن مکتوم است و سوژه از آن بی خبر.

• برای فروید فرهنگ و تمدن بزرگترین مانع بر سر راه لذت بی حد و حصر است. برای لکان چیره شدن بُعد نمادین Symbolic order بر انسان بزرگترین مانع بر سر راه ژوئیسانس است. اختگی Castration نشانهِ سوژه Subject را از قسمت بزرگی از ژوئیسانس اش محروم می کند. فقط قسمت کوچکی از آن می تواند از این اختگی عبور کند که لکان آن را « لذت افزوده »می نامد  Surplus Jouissance و بر اساس «ارزش افزوده» مارکس تعریف میکند. پی گرفتن لذت افزوده در اقتصاد روانی همان قدر مشکل است که ردیابی ارزش افزوده در اقتصاد سرمایه داری.

• لکان دیدگاه فروید را در مورد شور جنسی Libido معکوس می کند و به آن از وجه اختگی Castration نظر می اندازد. در این حال شور جنسی Libido به صورت یک کمبود Lack تعریف می شود. لکان در عین حال ژوئیسانس را به صورت یک ماده، یک « جوهر » Substance تعریف می کند و آن را در تضاد با این کمبود قرار می دهد، در تضاد با اشتیاقی که این کمبود را به نمایش می گذارد. لکان تأکید دارد که ما نه با ژوئیسانس بلکه با پس مانده آن است که سروکار داریم. پس مانده ای که از بُعد نمادین گذشته است. و این آن لذت افزوده است که مطلقاً جنسیتی نیست و درّه ی عمیقی آن را از ژوئیسانس جنسی جدا می کند. به خاطر همین است که رابطه جنسی وجود ندارد. آنچه باقی می ماند عشق است که می تواند جایگزین رابطه جنسی بشود که وجود ندارد. مواجه شدن با ژوئیسانس خالص، بدون میانجی گری بعد نمادین Symbolic ، آن چیزی است که در روان پریشی Psychosis اتفاق می افتد.

• آنچه را فروید تحت نام اختگی تعریف کرده است همین تخلیه ژوئیسانس Discharge Jouissance است.

through discharge, the psyche seeks the lowest possible level of tension
فقط تکه هایی از ژوئیسانس روی قسمت هایی از تن باقی می مانند که او آنها را « مناطق شهوت زا » نامید. اگر لکان کلمه لذت افزوده Surplus را به کار می برد، به خاطر این است که نوعی داد و ستد کالا وجود دارد: دال signifier در مقابل ژوئیسانس Jouissance. وقتی که ژوئیسانس اخته شد Castration of Jouissance ، آنچه که باقی میماند اشتیاق است Ambition. اشتیاقی که به طرز والایی انسانی است و سوژه را از ژوئیسانس مهلک محافظت می کند.

منبع : کدیور، میترا؛ (۱۳۸۸)، مکتب لکان: روانکاوی در قرن بیست و یکم، تهران: انتشارات اطلاعات.

public-psychology

2. فروید:

• لذت Pleasure (به آلمانی Lust) بیشتر زاده «اصل تحول» نفسانی است تا نوعی فعالیت روانی psychical activity.

o می توان لذت را به طور دقیق تری حاکی از «اصل لذت – درد» دانست، یعنی فرایندی که موجب اجتناب از افزایش تحریکات نفسانی می شود، چه در نظر فروید افزایش تحریکات، نتیجه ای جز درد و الَم ندارد و لذت چیزی جز کاهش تحریکات درد نیست.

• مطابق اصلِ لذت، فعالیت های نفسانی چیزی جز کوشش در پرهیز از درد نیستند، چرا که درد از افزایش میزان محرکات حاصل می آید . اصل تعادل انرژی و هماهنگی آن با کل ارگانیسم.

• مفهوم اصل لذت ما را به تجدید نظر در باب رابطه من نفسانی با واقعیت خارجی وامی دارد، زیرا برای فروید فرض بر این است که من نفسانی واجد وجودی ابتدایی است که مطابق آن در پی لذتی فارغ از هرگونه دخالت خارجی است.

o باید توجه داشت که در نظریه ی فروید با نوعی تردید مواجه می شویم، بدین معنی که در وهله اول من نفسانی در پی لذت است، ولی بلافاصله با واقعیت خارجی مواجه می شود . در حالی که در وهله بعدی فروید به نوعی رابطه میان من نفسانی و واقعیت خارجی قائل می شود که مطابق آن لذت و واقعیت با هم خلط و اشتباه می شوند. فروید در تحول فکری خود بعدها به امری قاطع قائل می شود و در ۱۹۲۰ به مقوله ای ورای اصل لذت اعتقاد پیدا می کند Beyond the Pleasure Principle که البته به عزل نظر از اهمیت اصل لذت منجر نمی شود، بلکه میان گرایش ارگانیسم به حفظ تحریکات در حداقل فعالیت آن ها و عملکرد اصل لذت که متناقضاً در اختیار رانش مرگ Death drive قرار می گیرد، تمایز قائل می شود. بدین جهت است که قبول اصل فنا، یعنی کاهش تمامی تحریکات نفسانی به حداقل میزان آن ها، خالی از دشواری نیست، زیرا میل جنسی ایجاب می کند که فرایند افزایش تحریکات برای ارضای بعدی آن ها امری قابل تحمل برای ارگانیسم باشد.

• نظریه فروید عزل نظر از مفهوم رسمی لذت است، بدین معنا که اصل لذت به عنوان کارکردی ناآگاه ربطی به جست و جوی بی قید و شرط آن ندارد. بلکه برعکس اصلی در جهت برقراری اقتصاد روانی، یعنی گرایش به صرفه جویی در مورد تحریکات نفسانی است. پیچیدگی این امر را در نظریه فروید راجع به آن چه ماوراء اصل لذت است، به خوبی مشاهده می کنیم. در این جا لازم است بدانیم که «هیچ سیستم فلسفی» قادر به توضیح مسئله لذت نیست. لذا هرگونه کوششی در تقلیل روان کاوی به سیستمی که متکی بر جست و جوی بی قید و شرط لذت باشد، ‌از قبل محکوم به شکست است.

The pleasure principle is a commandment – which can be phrased – Enjoy as little as possible

منبع : اسون، پل-لوران؛ (1386)، واژگان فروید، ترجمه: کرامت موللی، تهران: نشر نی، چاپ سوم.

بیشتر:
ورای اصل لذت-نویسنده: زیگموند فروید-مترجم: یوسف اباذری

موشِ مَرد

چرا باید کلاسیک ها را خواند؟ چون کلاسیک ها نقاط عطفی هستند که خط سیر اندیشه از آنها می گذرد و هر اندیشه آنطور که هگل گفته است تاریخ آن اندیشه است. اما در روانکاوی خواندن کلاسیک ها فایده ای مضاعف دارد.

روانکاوی با زیگموند فروید آغاز می شود. فروید با شیرجه ای عمیق و متهورانه به پنهان ترین لایه های روان آدمی بر آن شد که آن اژدهایان مخوف را از کنام خویش به درآورد، خواب خوش ناخودآگاه را پریشان سازد و گره ها را شل کند.

فقط می خواست گره ها را شل کند تا بیمار را برهاند و بزرگوارانه باز کردن آنها را به پیشرفت های علوم اعصاب در آینده موکول کرد. فروید پزشکی بود که مانند دیگر هم قطاران خود سوگند خورده بود در راه شفای بیمار از هیچ تلاشی فرونگذارد. روانکاوی او بالینی و با مفهوم شفا درآمیخته بود.

اما روانکاوی پس از فروید از چارسو چنان کشیده شد که گره ها لحظه به لحظه ناگشودنی تر شدند. بر دستاوردهای فروید خرواری از اباطیل چنان انباشته شد که گویی از نخست هیچ نبوده است. پس از فروید شاگردانش نیز استاد را هنوز به خاک نسپرده به پدرکشی برخاستند و هریک بیرقی افراشتند.

ناخودآگاه برآشفته از فاش شدن رازش نزد انسان و خشمگین و تنوره کشان از رسواسازی ها و نارازداری های نابغه اتریشی که روان را آنقدر کاویده بود تا به هیولای ناخودآگاه برسد، روانکاوی را واپس زده و در لایه های زیرین خویش مدفون ساخت.

گویی خواست بشریت آن است که این لکه ننگ را که فروید نام دارد، همچون خاطره ای ناگوار به دست فراموشی بسپارد.

اژدهای روان انتقام خویش را گرفت و خود را در قلعه ای از خیالبافی های اسرارآمیز، تسخیرناپذیر ساخت. زخمی که فروید بر پیکر ستبر او وارد آورده بود در نتیجه سهل انگاری به اصطلاح روانکاوان پسافرویدی نه تنها ترمیم که از پیش هم ضخیم تر شد.

روانکاوی معاصر اکنون چنان از روانکاوی کلاسیک دور افتاده که اگر فروید خود از گور برخیزد به احتمال قوی فرزندان فکری امروز خود را بازنتواند شناخت و سر از ملغمه کنونی درنتواند آورد. کافی است به همین اظهارنظر حیرت انگیز ژاک لاکان، روانکاو معاصر فرانسوی، توجه کنید که معتقد است ناخودآگاه برخلاف نظر فروید فاقد بنیاد زیست شناختی است و در عوض ریشه در زبان شناسی دارد و در نظام دلالتی معنا می یابد. باید پرسید که این مشعل داران روانکاوی هم روزگار ما نظریه های درخشان خویش را بر بالین چند بیمار آزموده اند و گره از کار کدام بیماری فرهنگ گشوده اند.
باید دید که چگونه علوم انسانی در خلاف جهت تلاش های فروید، روانشناسی را از درون روانکاوی بازپس گرفت. باید از خود پرسید چگونه اژدها توانست فروید را در ما سرکوب کند. باید ببینیم در گریز از فروید واقعا از چه چیزی می گریزیم و با خواندن پسافروید دل به کدامین فریب خوش می کنیم.

نقد فروید باید از او فراتر رود نه آنکه واپس نگرد. روانکاوی می بایست در جهت ابهام زدایی پیش می رفت نه در جهت ابهام زایی.
چرا باید کلاسیک ها را خواند؟
چون باید از ابتدا با اندیشه همراه شد. شاید پاسخ این پرسش در حوزه های گوناگون اندکی تفاوت داشته باشد. اما در روانکاوی کلاسیک ها را باید خواند تا دید که بر سر روانکاوی چه آمده است؟ در ایران اما اوضاع به مراتب جالب تر و پیچیده تر بود. امروزه کافی است از دانشجویان رشته روانشناسی بپرسید تا بیشتر آنها در پاسختان بگویند که نظریه های فروید امروزه دیگر رد شده است.
نیازی به خواندن کلاسیک ها نیست و ما هم نمی خوانیم. نمی دانیم فروید چه گفته است و نمی خواهیم بدانیم. از فروید در امتحان سئوال نمی آید. بیایید درباره علم النفس بوعلی صحبت کنیم و بدانیم رفتار همسران چگونه باید باشد تا کودکان در کانون گرم خانواده اوقات شادتری را سپری کنند. هزار راه نرفته را از هزار زاویه ببینیم.

مشکلات جنسی زوجی که برای طلاق آمده اند را به هیچ بگیریم و در عوض از آنها بپرسیم آیا به یکدیگر احترام متقابل می گذارند؟ آیا به خواسته های هم اهمیت می دهند؟ آیا به همسرشان لبخند می زنند؟ خجالت نمی کشند که زن دوم گرفته اند؟

آنچه از طریق تعداد زیادی از ترجمه های نخستین از فروید، درباره فروید و در انتقاد از فروید عرضه شد شبحی از اندیشه روانکاوی بود که با تاخیری قابل توجه از روانکاوی اصیل، افتان و خیزان در حرکت بود.

ماجرای تکراری اندیشمندی که شومن شد تا ما بار دیگر مثل همیشه بتوانیم علم ارزش هایمان را برپا کنیم. هرکه می خواهد باشد، می خواهد یکی از رفیع ترین قله های شناخت در کل تاریخ بشر باشد. هرچه می خواهد بگوید، ما ارزش هایمان را داریم و واقعیت چیزی است که ارزش ها را توجیه کند.

جنسیت چیزی است که سخن از آن نباید گفت. جنسیت چیزی است که باید بر سرش کوفت و پنهانش کرد تا بوی گندی از آن برنخیزد و تازه مگر آن شبح چه می گفت؟ مگر فروید همان ابلیسی نیست که آزادی جنسی را تبلیغ می کرد و می خواست بنیان خانواده های ما را سست کند؟

سکوتی سنگین بر پهنه نشر آثار فروید حاکم شده. در عوض خواننده فارسی به سمت آثار یونگ، فروم و دیگرانی تغییر ذائقه داد که پروانه ای تر می اندیشیدند
و برای وصل کردن آمده بودند! تعدادی نیز تلاش کردند تا در سه دقیقه مدیر موفقی باشند، به خود اعتماد کنند، در طرفه العینی دل زنان را به دست آورند و کارهای محیرالعقول رنگارنگی را در کشکول کرامات خویش داشته باشند.

در اینجا فقط می خواهیم به چهارمین اثر از گنجینه ای که دکتر سعید شجاع شفتی طی سال های اخیر به داشته های فرهنگی ما افزوده است نگاهی کوتاه بیندازیم.
شجاع شفتی پیش از این سه کتاب «مطالعاتی بر روان شناسی فروید» (امیرکبیر 1363 و 1376)، اصول روانکاوی بالینی (ققنوس، 1377) و مهم ترین گزارش های آموزشی تاریخ روانکاوی (ققنوس، 1379) را به چاپ رسانده و کتاب حاضر را متمم این کتاب اخیر می داند.

این کتاب در واقع مجموعه ای است از شرح حال سه بیمار که آنها را به نام های «موش مرد»، «گرگ مرد» و «دکتر شربر» می شناسد و به ترتیب مبتلا به روان نژندی ، وسواسی، روان نژندی مربوط به دوران کودکی و سرانجام پارانویا هستند. از این میان شرح حال «گرگ مرد» به عنوان آخرین و کامل ترین گزارش در نوع خود شهرت تاریخی دارد و از این رو وی را مهم ترین بیمار فروید دانسته اند.

در اینجا سعی می کنیم از هر کدام از این سه مورد به طور خلاصه به نکاتی اشاره کنیم. با این حال خواننده باید توجه داشته باشد که هیچ متن دست دومی جای متن های اصلی فروید را نمی گیرد. توالی منطقی استدلال های فروید و سحر تبیین های روانکاوانه غیرمنتظره اش در مجموع متنی جادویی می سازد.

رویکرد بالینی شجاع شفتی در گزینش آثار فروید برای ترجمه به وضوح مشهود است و خود هدف از این مجموعه چهار جلدی را تلاش برای معرفی تکنیک جامع روانکاوی کلاسیک می داند. وی آن طور که می گوید قصد دارد روان درمانی تحلیلی را در ایران احیا کند اما از سوی دیگر چهارمین اثرش را نقطه پایانی این مجموعه معرفی می کند.
گرچه شجاع شفتی نشان داده که توجهش را به گروه خاصی از آثار فروید _ گزارش های آموزشی و بالینی _ معطوف کرده است، اما به نظر می رسد برای احیای حتی همین بخش نیز باید به فروید در تمامیت خویش نظر داشت. گو اینکه در عین حال ارتباط منطقی کلیه آثار فروید با هم قابل انکار نیست و همگی زیر چتر پارادایم روانکاوی کلاسیک قرار می گیرند. برای احیای فروید تلاشی بیش از این لازم است و این نقطه پایان، خسارتی به فرهنگ فارسی وارد خواهد ساخت که دست کم در آینده ای نزدیک قابل جبران نیست. امیدواریم این مجموعه تداوم یابد. دکتر شجاع شفتی، استادیار دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، یک سوم پایانی را به چهارده پیوست اختصاص داده است.

او در این پیوست ها کوشیده است «ضمن مروری اجمالی بر آخرین دیدگاه های بالینی فروید وضعیت روانکاوی به طور اخص و روان درمانی به طور اعم را در جهان امروز و در ابتدای قرن بیست و یکم و نیز وضعیت روانکاوی در مقایسه با سایر مکاتب علوم رفتاری و همچنین جدیدترین تفحصات در باب مباحث کلیدی این حوزه» را مطرح کند.

این پیوست ها به نکات جالبی _ از جمله رویا و تله پاتی، روانکاوی زنان، ارتباط روانکاوی با جهان بینی و بحث خودآگاهی می پردازند و خود قابلیت طرح مستقل در یک کتاب را دارند. شاید بهتر بود که کتاب به همان سه گزارش اختصاص داده می شد و این پیوست ها به همراه سایر نوشته ها به شکل مجموعه مقالات به چاپ می رسید. امانت داری و اقتضائات تکنیک درمان، نگارش گزارشی صرفا تاریخچه ای یا صرفا موضوعی از سرگذشت بیمار را نامقدور می سازد.

«گرگ مرد» که پس از مرگ فروید تبیین های روانکاوانه او را درباره روان نژندی و ریشه آنها غیرواقعی می شمارد، یکی از همین موارد است.

گرگ مرد کابوسی داشت از دوران کودکی که به سراغش می آمد: «خواب دیدم که شب هنگام بود و من در تختم دراز کشیده بودم پایه های تخت من به سمت پنجره بود. در مقابل پنجره یک ردیف درخت گردو قرار داشت. می دانم که این خواب را در زمستان و شب هنگام دیدم ناگهان پنجره خود به خود باز شد و من از دیدن گرگ های سفیدی که روی درخت گردوی بزرگ جلوی پنجره نشسته بودند، ترسیدم. شش یا هفت تا بودند.
گرگ ها کاملا سفید و بیشتر شبیه روباه یا سگ گله بودند، زیرا دم های بزرگی مثل روباه و گوش های سوزنی و نوک تیزی همچون سگ در هنگام توجه کردن به چیزی داشتند. ظاهرا به خاطر ترس از این که گرگ ها مرا بخورند با وحشت بسیار فریاد زدم و از خواب پریدم.»

فروید در این رابطه پرسش های گوناگونی از بیمار می پرسد و او به تک تک آنها پاسخ می دهد؛ چرا گرگ ها سفید بودند؟ چطور گرگ ها روی درخت سبز شدند؟ چرا تعداد گرگ ها شش هفت تا بود؟

از لابه لای پاسخ های بیمار به تدریج روانکاوی آن آشکار می شود. از جمله ترس از پدر و عقده اختگی و… فروید مانند کارآگاهی که در جست وجوی سرنخی باشد پیش می رود، برای تک تک اجزای خواب تبیینی می یابد و سرانجام به جمع بندی مشهوری می رسد که همان طور که گفته شد بیمار آن را انکار کرده و به روانکاو فرافکنی می کند.

«موش مرد» نیز یک مرد ۲۶ ساله مبتلا به وسواس بود که خود شخصاً به فروید مراجعه و زندگی جنسی اش را داوطلبانه بی پرده بازگو کرد.

به گزارش موش مرد وی از پنج شش سالگی به نوعی دارای فعالیت جنسی بوده و «از دخترها بسیار خوشم می آمد و میل شدیدی در من وجود داشت که آنان را برهنه ببینم. ولی در حین این میل و اشتیاق، احساس مرموز و ناخوشایندی به من دست می داد، چنان که گویی اگر به این چیزها فکر کنم واقعه ای اتفاق می افتد و مثل اینکه باید تمامی مساعی ام را به کار بگیرم تا از وقوع آن جلوگیری کنم.» از جمله آنکه می ترسید پدرش بمیرد در حالی که پدرش سال ها قبل مرده بود. از نظر فروید معنی اصلی ترس وسواس آمیز موش مرد چنین است: «اگر من آرزوی دیدن زن عریان را داشته باشم، پدرم محکوم به مرگ خواهد بود.»
اما چرا موش مرد؟
یک روز موش مرد در مراجعه به فروید از ترس وسواسی بزرگ و تازه ای سخن گفت: از تنبیه ترسناکی که در مشرق زمین انجام می شد. «مجرم را محکم نگه می داشتند… و کوزه ای روی نشیمنگاهش قرار می دادند… تعدادی موش صحرایی در آن بود… و موش ها … و راهشان را به درون مقعدش می شکافتند.»

و در ادامه گفت: « در آن لحظه این فکر در ذهنم جرقه زد که این ماجرا داشت برای شخصی که بسیار مورد علاقه من بود، رخ می داد!»

مورد سوم یعنی دکتر شربر خود شخصا به فروید مراجعه نکرد. فروید می نویسد: «نظر به اینکه افراد مبتلا به پارانویا را نمی توان مجبور به غلبه بر مقاومت های درونیشان کرد و به هر حال فقط آنچه بخواهند می گویند، چنین نتیجه می شود که این بیماری دقیقا اختلالی است که در آن گزارشی مکتوب یا شرح حالی چاپ شده جای آشنایی شخصی با بیمار را می گیرد.»

دکتر دانیل پل شربر، سناتور پارلمان ایالت درسدن بود و کتابش تحت عنوان «خاطرات یک روان پریش» در سال 1903 منتشر شد. شربر دو بار بیمار و بستری شد و هر بار پس از مدتی بهبود یافت.

در پارانویای شربر دو عنصر اساسی وجود دارد یکی تمایل به زن شدن و دیگری آنکه «وی معتقد بود که مأموریت داشت جهان را از بند رها سازد و آن را به سر منزل اصلی و سعادت گمشده اش رهنمون شود. البته این قضیه فقط در صورتی امکان پذیر بود که او نخست از مرد به زن تبدیل می شد.»

دکتر وبر در گزارشی از هذیان های شربر در سال 1899 می نویسد: «نقطه اوج سیستم هذیانی بیمار عقیده اش مبنی بر این است که وی مأموریت دارد جهان را آزاد کند و انسان ها را به سعادت از دست رفته شان بازگرداند. بنا به اظهار خودش، او به توسط وحی مستقیم از جانب خدا به این ماموریت گمارده شده بود، عیناً همچون پیامبران؛ به عقیده او اعصاب در حالت تهییج شدید دقیقاً دارای خاصیت جذب شدن به سمت خدا _ که از نظر شربر عصب مطلق است- بودند و اعصاب او نیز مدت ها بود که چنین حالتی داشتند.»

شربر معتقد است که «روح انسان در اعصاب کالبد انسان شکل می گیرد. آنها را باید در قالب تشکیلاتی با ظرافت فوق العاده زیاد و قابل مقایسه با ظرفیت ترین رشته ها تصور کرد. …در حالی که انسان ها متشکل از جسم و عصبند، خدا بنا به ماهیت اش، چیزی جز عصب نیست. ولی شمار اعصاب خدا همچون کالبد انسان ها معدود نیست، بلکه نامحدود و لایتناهی است… زمانی که کار خلقت به پایان رسید خدا به جای بسیار دوردستی رفت و کلا دنیا را به دست قوانینش سپرد، وی فعالیت هایش را فقط به جذب ارواح مردگان به سمت خودش محدود کرد… خدا بر طبق ترتیب امور تا زمان پس از مرگ هیچگونه رابطه منظمی با ارواح انسان ها ندارد.
وقتی انسانی می میرد، بخش روحانی اش (یعنی اعصابش) دستخوش فرایند تطهیر می شود، البته قبل از این که سرانجام با خود خدا در آستانه بهشت از نو اتحاد یابد… در خلق چیزها خدا بخشی از خودش را از دست می دهد. یا اینکه بخشی از اعصابش را به شکل جدیدی ملبس می سازد.»

شجاع شفتی در بخشی از مقدمه ای که بر کتاب نوشته به درستی اشاره می کند «تحقیقات و دیدگاه های فروید شالوده و کالبد روانکاوی را تشکیل داده و تصور وجود یا فراگیری روانکاوی منهای فروید خیال باطلی بیش نیست.» به هر حال باید بود و منتظر ماند تا دید که بشریت کی خاطره فروید را به یاد خواهد آورد و از این روان رنجوری خواهد رهید

منبع: معیشت درآنسوی لامپ

بحران ارضا

Satisfaction Crisis

• اگر مردم واقعاً نمیخواهند از خود بدانند و یا تغییر کنند، پس برای چه به روان درمانگر مراجعه میکنند؟ از مراجعه به درمانگر چه هدفی دارند؟

• بیشتر افراد وقتی در شرایط بحرانی هستند به روان درمانگر مراجعه میکنند. زمانی که عملکرد و آیین مندی های رفتاریشان فرو ریخته و تخریب شده. همان طور که فروید می گوید: نشانه ها Symptoms ارضای جانشین برای فرد فراهم می کنند، اما این جانشینی ها کارکرد همیشگی ندارند و ممکن است در مقیاس اجتماعی، در مقابل مقاومت عشقی، در مواجهه با خلق وخوی یک کارفرما، یا با انتظارات شخصی فرد با تعارض مواجه شوند.

o حتی گاهی اوقات ممکن است کارکردشان به جای افول، شدت یابد: نشانه های فردی که دچار سندرم بیرون هراسی است ممکن است به طور پیشرونده ای بدتر شود، حرکات فرد را بیش از گذشته محدود شود و زندگی را غیر قابل تحمل سازد.

o زمانی که ارضای فراهم شده توسط نشانه ها، دیگر به مقدار قابل ملاحظه ای نرسد، زمانی که این ارضای جانشین توسط دیگران تهدید شود و یا به سرعت فزاینده ای توسط عوامل دیگر رو به افول باشد، افراد به روان درمانگر متمایل می شوند.

• «ارضا» در واقع به مفهوم توصیف نوعی حالت لذت بخش، که سمپتوم ها آن را فراهم می کنند، نمی باشد. همه ی ما افرادی را که از فقدان ارضا شدن در زندگی شکوه می کنند را می شناسیم، اما هیچ کدامشان به روان درمانگری مراجعه نمی کنند.

o این امر بدین خاطر است که آن ها ارضای معینی را از نارضایتی و گلایه کردن هایشان کسب می کنند. به وسیله سرزنش کردن دیگران، به خاطر مقصر انگاری دیگران، فقدان ارضا در زندگی هایشان را توجیه میکنند. و از همین طریق تا حدی ارضا می شوند.

o یابسیاری از افراد با منع خود از لذت ها و گرایش به درد و غصه، خودشان را شکنجه میدهند، خودشان با تجربه های دردناک یا یادآوری آنها و امثال این ها مواجهه سازی و شکنجه می کنند. اینها در واقع از شکنجه و رنج خود لذت میبرند و ارضا می شوند. این نوع از کسب لذت از دردمندی، یا ارضا شدن از طریق نارضایتی را ژوییسانس Jouissance یا به قولی «تمتع از تألم» می نامند.

o این مفهوم حالتی است که فرد از انجام فرایند دردناکی کسب لذت می کند. لذت و حسی که از تنبیه می گیرد. از خودتنبیهی می گیرد. حتی از لذایذ دردناک جنسی. اکثر افراد این نوع کسب لذت یا ارضا از طریق سمپتوم هایشان را انکار می کنند، اما ناظر بیرونی معمولاً می تواند شاهد این باشد که آن ها دارند از سمپتوم هایشان لذت می برند.

• بنابراین می توان این طور برداشت کرد که زمانی فرد به دنبال روان درمانی می رود که در مسیر این نوع عادت گونه او جهت کسب ژوییسانس شکستی رخ داده است. این امر در واقع یک «بحران ژوییسانس» Jouissance Crisis است. نشانگان و سمپتوم های فراهم آوردنده ژوییسانس دیگر کارا نیستند یا به خطر افتاده اند. افرادی که خودشان گونه ای از بحران ژوییسانس را تجربه نکرده اند ولی در پی روان درمانی هستند، اغلب کسانی اند که از جانب خانواده، دوستان یا کارفرمایانشان برای روان درمانی ارجاع داده شده اند. یا ممکن است که در واقع همسران این افراد در بحران ژوییسانس قرار گرفته باشند، نه خود آن ها. در واقع این افراد در وهله نخست مایلند تا امیال همسرانشان را ذوب و حذف کنند و در مواجهه با روان درمانگر باز برخورد نمی کنند.

• آن دسته از افرادی که در میانه ی بحران ژوییسانس مراجعه می کنند،امیدوارند تا درمانگر بحران شان را بر طرف کند و در واقع درمانگر کاری کند تا سمپتوم ها مثل گذشته به کارکردشان ادامه دهند. آن ها هیچ گاه نمیخواهند تا از سمپتوم ها خلاصی یابند جز از بی اثر شدن یا کمبود ارضایی که سابقاً از سمپتوم ها دریافت می کرده اند، شکوه ای ندارند. خواسته اصلی آن ها این است که درمانگر فرایند ارضا شدن قبلی آن ها را بازآفرینی کند و مجدداً آن را به سطوح قبلی که درگیر سمپتوم ها و کارکردهایشان بودند بازگرداند.

• در عوض چیزی که درمانگر در بدایت امر پیشنهاد می دهد نوعی از ارضای جانشین متفاوت است: گونه ای غریب از ارضا، که از فرایند رابطه انتقالی و کدگشایی ناخوداگاه ناشی می شود، اگرچه این چیزی نیست که بیمار خواستار آن باشد، این افراد به دنبال روش های جایگزینی نیستند. آن ها صرفاً به دنبال مرتفع ساختن اشکالات کارکردیِ فرایند قبلیِ ارضا شدن منحصر به فردشان و باز پس گرفتن ارضای ناشی از سمپتوم ها یعنی ژوییسانس هستند.

• اما در درمان، درمانگر مطالبات بیمار را نادیده می انگارد. آن ها را تعلیق می کند. نهایتاً سعی دارد تا بیمار را به سمت چیزهایی که او هرگز آن ها را مطالبه نکرده بود هدایت کند. به همین علت نمیتوان گفت که روان درمانگری به نوبه خود گونه ای قرارداد است. و به همین علت استفاده از واژه «مراجع» در مقابل واژه ی «بیمار» درست نیست. زیرا واژه «بیمار» به نوعی القا کننده آسیب دیدگی روانی است، ولی واژه «مراجع» به نوعی القا کننده «مشتری» بودن فرد شمرده می شود. که اینطور نیست و روان درمانگر به خواسته فرد عمل نمی کند. لکان واژه متفاوتی را پیشنهاد می دهد: «آنالیزان» – تحلیل شونده – analysand . پسوند and در انتهای «analysis» بر فردی دلالت دارد که در پروسه تحلیل شدن درگیر است.

• ممکن است آنالیزان یا تحلیل شونده ای که به هنگام وقوع بحران به تراپی مراجعه می کند، خواستار نوعی توافق با درمانگر یا آنالیست باشد. بدین معنا که علیرغم اشاره به این نکته که تراپی نباید به فرم یک «قرارداد» از پیش تعیین شده و تحدید شده میان «مراجع» و درمانگر باشد، آنالیزان معمولاً خواستار حضور نوعی توافق یا قرارداد با درمانگر است. یا ممکن است خواستار پذیرش ارضای جانشین ناشی از رمزگشایی ناخوداگاه در عوض ارضای رو به افول ناشی از سمپتوم باشد. هم چنین ممکن است آنالیزان از آنالیست بخواهد که به او وعده هایی بدهد: به چه چیزهایی می توانم امیدوار باشم؟ چه انتظاراتی از درمان می توانم داشته باشم؟ آیا خوب می شوم؟ کی خوب می شوم؟

o درمانگر اگرچه نمی تواند هیچ وعده ای از رسیدن به شادی و سعادت و علاج یافتن به آنالیزان بدهد، اما اگر لازم باشد می تواند کسب نوعی نگرش جدید به چیزها، راهی نو برای مقابله با افراد و راهی نو برای اندرکنش با جهان را به او وعده دهد. بعضی از آنالیست ها از پاسخ به هر درخواستی از جانب آنالیزان سرباز می زنند، اما زمانی که از آنالیزان خواسته می شود تا ژوییسانس ناشی از سمپتوم را کنار بگذارد و ژوییسانس اش را قربانی کند، ممکن است با ارائه ی پیشنهاداتی به آنالیزان در ازای این مبادله، برداشتن نخستین گام ها در این مسیر را برای او تسهیل کند.

منبع:
A Clinical Introduction to Lacanian Psychoanalysis
Theory and Technique
Bruce Fink

انسان برزخی

انتقال پذیری

Transitivism

• Transitivism یک واژه روانکاوی معرفی شده توسط شارلوت بوهلر Charlotte Bühler است که به تعیین نوع خاصی از همانندسازی identification میپردازد و اغلب در بچه های کوچک مشاهده شده است. واژه Transitivism همچنین بمعنی اختلال هوشیاری Disturbance of consciousness ، بی ثباتی inconsistency و یا بی انسجامی incohesion مرزها و سردرگمی «من» Ego است، که فرد تجارب و احساسات خود را به دیگران نسبت میدهد. در بیماران روان گسیخته توهمی یا شیزوفرنی پارانوئید paranoid schizophrenia ، و نیز در سایر اختلالات روانی یافت می گردد.

• در سوی دیگر، زبان وسیله‌ای برای شناخت خود به دیگری است. زبان یک سیستم قراردادی منظم از آواها یا نشانه‌های کلامی یا نوشتاری بوده که توسط انسانهای متعلق به یک گروه اجتماعی یا فرهنگی خاص برای نمایش و فهم ارتباطات و اندیشه‌ها به کار برده می‌شود.

انسان برزخی

• نقد روانکاوی کلاسیک با پیروان فروید شروع شد. کار نقد روانکاوی کلاسیک بررسی رابطه متن ادبی با ناخودآگاه نویسنده بود، نقد، شخصیت های یک داستان یا نویسنده را در واقع انعکاسی Reflection از ناخودآگاه نویسنده میدانست. پس از چند دهه، با ظهور نظریه پردازانی چون هالند John L. Holland ، نقد روانکاوی وارد مرحله دوم میشود و به جای آنکه به رابطه نویسنده با متن ادبی بپردازد، به رابطه متن و خواننده میپردازد. در این رویکرد، متن ادبی در واقع انعکاسی از خواسته ها و غرایز خواننده هم می تواند باشد.

o در مرحله سوم، پیروان لاکان، نقد روانکاوی را وارد مرحله ای کردند که فقط به متن می پردازد و هیچ سعی نمی کند که از متن استفاده کند تا به ناخودآگاه نویسنده پی ببرد یا به درونکاوی خواننده بپردازد. از این جهت می توانیم بگوییم که نقد روانکاوی لاکان دو ویژگی منحصر به فرد دارد که دو رویکرد پیشین فاقد آنند:

o نخست اینکه ابژه باور است و سوژه را زیر سوال می برد:
The concept of belief presumes a subject -the believer- and an object of belief -the proposition
در مفهومِ باور، یک سوژه (معتقد) و یک موضوعِ عقیده (گزاره) مفروض است.

Belief: Intellectual attitude of an individual when confidence is placed in some person or thing or doctrine or body of ideology without acceptable demonstration of its truth
باور: نگرش فکری در یک فرد است، زمانیکه که وی معتقد به شخصی یا چیزی یا نظریه ای یا ایدئولوژی ای باشد، بدون آنکه تظاهرات و نشانه های حقیقی قابل قبولی ارایه نماید.

بر خلاف نقد روانکاوی فروید، که همیشه اصالت را به سوژه می دهد، از نظر لاکان اصولاً سوژه معنی واحدی ندارد و حیات و ماهیت سوژه همیشه وابسته به «دیگری» است. از خصوصیات دیگر نقد روانکاوی لاکان مساله مرکز زدایی Decentration است. در لاکان هیچ وقت مرکز مشخصی نداریم. در بحث از رابطه «خود» و «دیگری»، لاکان نه به «خود» اصالت می دهد و نه به «دیگری». در تعریف انسان، همیشه از او به عنوان «انسان برزخی» یاد می کند. این تعابیر نشان می دهد مفاهیمی که درباره حیات نفسانی انسان توضیح می دهد مرکزیت و اصالت واحد ندارند.

شکل شرطی شناخت در نظم خیالی

• لاکان حیات نفسانی انسان را دارای سه نظم می داند. این سه نظم در واقع سه لایه ای هستند که کنار هم قرار گرفته اند و حیات نفسانی ما را تشکیل می دهند. این سه نظم در یک زمان واحد پشت سر هم اتفاق می افتند.

1. نظم خیالی

• اولین نظمی که لاکان از آن صحبت می کند، «نظم خیالی» است. این نظم از مقاله یی منتج می شود که در آن درباره «مرحله آینه» صحبت کرد. او در این مقاله به چگونگی شکل گیری «خود» در مرحله آینه پرداخت. در این مرحله که معمولاً بین شش تا هجده ماهگی اتفاق می افتد انسان برای اولین بار این قدرت تشخیص را می یابد که تصویر خودش را در آینه ببیند. کودک وقتی برای اولین بار تصویر «خود» را در آینه می بیند، متوجه می شود که جدا از آن تصویر است. تا پیش از آن به دلیل ارتباط نزدیکی که بین او و مادر وجود دارد همیشه احساس می کند با وحدانیتی روبه روست. نه تصوری از کالبد و بدن خودش دارد و نه حتی اگر ذهن فرمانی به اعضای بدن می دهد باعث می شود باور کند جدا از آنهاست. اگر خواسته یی دارد و گریه می کند همیشه فکر می کند وجودی
در قالب وجود مادر است و هیچ احساس جدایی نمی کند. در مرحله آینه است که برای اولین بار جدایی صورت می گیرد و کودک احساس می کند بر بدن خود تصرف کامل دارد. در این مرحله کودک می تواند با تصویر خود همانندسازی کند و از آن تصویر نتیجه بگیرد که خودی جدا از آن چیزی که در خارج از خودش می بیند، وجود دارد. این همانندسازی از نظر لاکان خیلی منفی است. او معتقد است «خود» و «سوژه» هیچ وقت یکی نیستند. کودک فکر می کند با دیدن تصویر خودش، خود را شناخته و خود واحدی وجود دارد. در حالی که این یک توهم بزرگ است چرا که سوژه غیر از خود است. تصویر انسان غیر از چیزی است که خود اوست. به قول لاکان ذات تصویر در فریب است.

o خود از نظر لاکان تاثیر یک تصویر است و هیچ وقت معادل یک سوژه نیست. سوژه پدیده ای کاملاً چند بعدی است و انسان فقط می تواند خودش را دریابد. بنابراین به این نظم، «نظم خیالی» به معنی توهمی می گوید. رابطه یی که کودک با تصویرش ایجاد می کند، کاملاً توهمی است. این رابطه همراه با ثنویت Duality است که دائماً با همانندسازی روبه روست و می خواهد خود را به تصویر برساند. این مرحله، شکل شرطی شناخت انسان می شود. چون ما از طریق تصویر، خودمان را درمی یابیم. بنابراین محکوم می شویم که همیشه از طریق دیگری خودمان را بشناسیم نه از طریق کندوکاوهای درونی.

• متاسفانه این شکل شرطی شناخت در سایر نظم ها هم ادامه می یابد. بنابراین از یک طرف انسان مجبور است برای شناخت خودش به دیگری اتکا کند، از سویی از طریق تصویر مجبور است خود را بیابد. اگر این جدایی از مادر با تصویر اتفاق نمی افتاد ما نمی توانستیم خودی داشته باشیم، بنابراین این جبر باعث شکل گیری خود می شود و از طرف دیگر توهم عظیمی است که تا آخر عمر باقی می ماند.

o خودشیفتگی «نارسیسیسم» یکی از نمونه های قوی ثنویت Duality است. لاکان معتقد است این ثنویت خیلی مرگ بار است. یعنی وقتی از مرزهای عادی خودش خارج شود، باعث نابودی خود می شود، چون همیشه «خود» سعی می کند خود را به ایده آلی که از خود ساخته نزدیک تر کند و هرچه آن را به خود نزدیک کند آن ارتباط خودشیفتگی برقرار می شود. در حالی که در کمال مطلوب «من» رابطه ای هست که در نظم نمادین از آن صحبت می شود. یعنی تصویری که جامعه و دیگری به عنوان یک تصویر ایده آل به ما ارائه می کنند با آن تصویر ارزیابی می کنند و دوباره می خواهند ما را به آنجا برسانند. آنجا دیگر رابطه ثنویت Duality وجود ندارد، چون قانون بین «خود» و «ایده آل خود» قرار می گیرد و باعث می شود ثنویت Duality ایجاد نشود.

• از نظر لاکان آن تصویر یک نوع «دیگری» برای «خود» محسوب شده است. از نظر لاکان آن تصویر، «دیگری» محسوب می شود نه اینکه خود من باشد. تصویر از من است اما برای من دیگری است چون باعث می شود که من به شناخت خود برسم. بنابراین در نظم خیالی اهمیت فقط در شکل گیری خود است. نظم خیالی از مهم ترین پایه های شکل گیری سوژه است و همیشه این امکان وجود دارد که در آینده، سوژه به دلایلی به خاطر دفع نفسانیات شخصی دوباره به نظم خیالی بازگردد.

o پس نظم خیالی تا آخر عمر آثارش را باقی می گذارد و اهمیت دارد که این شکل گیری چگونه صورت بگیرد و خودشیفتگی نباشد که بعدها این بازگشت ها اتفاق نیفتد. نظم خیالی یک دوره پیش زبانی است.

2. نظم نمادین مرحله هویت فردی Individual Identity

• نظم دومی که لاکان از آن صحبت می کند «نظم نمادین» Symbolic Order است. از نظر لاکان تمام جهان ما را نشانه ها Symptoms پر کرده اند. لاکان به عنوان یک پساساختارگرا Post-structuralist معتقد است که همه چیز در اطراف ما پر از نشانه است و هیچ واقعیتی جز زبان Language و نشانه ها Symptoms وجود ندارد. از نظر او زبان صرفاً یک وسیله ارتباطی نیست بلکه زبان آن چیزی است که به وسیله آن می توانیم خودمان را بیان کنیم و شناخته شویم، این مرحله، مرحله ای است که در واقع سوژه وارد مرحله زبان و ابراز خودش به عنوان یک فرد می شود.

o تمام زبان شناسان قبل از سوسور معتقد بودند زبان ماهیتی است که خارج از ما وجود دارد و ما می توانیم آن را کسب کنیم و با آن خودمان را بیان کنیم و یک وسیله ارتباطی است. بعد از سوسور مفهوم زبان کاملاً فرق کرد و مفهوم ساختاری یافت. به این معنی که همه چیز در نشانه خلاصه می شود و زبان ما را می سازد. ما نیستیم که از طریق زبان صحبت می کنیم بلکه زبان است که از طریق ما صحبت می کند. یعنی دو نوع «من» را قائل می شوند. تفاوت بین سوسور و لاکان به عنوان یک ساختارگرا و پساساختارگرا این است که سوسور معتقد است همیشه یک دال و مدلول داریم که از نظر او این نظام دال و مدلولی یک نظام کاملاً قراردادی و مصنوعی است. به رغم این مساله، تقدم را به مدلول می دهد و نه به دال. اما در تفکر لاکان و تمام پساساختارگرایان تقدم بر دال است.

o «نظم نمادین» زمانی روی می دهد که فرد وارد زبان می شود و زبان را می آموزد. از نظر لاکان این مرحله خیلی مهم است، چون به ما هویت فردی میدهد. در این مرحله از طرفی شکل گیری سوژه طرح می شود و هویت فردی است اما از طرف دیگری ما محکوم هستیم که تنها از طریق زبان، خود را بیان کنیم. اینجاست که باز سوژه در برابر «دیگری» قرار می گیرد. حضور سوژه در نظم نمادین مستلزم غیاب نفس اوست.

o لاکان این مساله را مدیون هگل است چون هگل هم وقتی راجع به واژه ها صحبت می کند، می گوید: هستی، واژه نیستی آن شیء است. هستی هر چیزی، نیستی ماهیت آن است. حضور سوژه در سیستم دلالت مستلزم این است که آنچه پشت سوژه قرار گرفته، غایب شود و این جوی است که در سیستم دلالت وجود دارد. از این جهت است که سوژه حضور می یابد ولی در مقابل دیگری.

o دیگری به عنوان نماینده نظم نمادین جامعه است. جامعه باعث می شود وارد سیستم دلالت شویم و از تمام آن قوانین تبعیت و بعد بتوانیم خودمان را بیان کنیم. واقعیتی که در نظم نمادین هست، یک واقعیت زبانی است و ما چیزی خارج از سوژه نداریم. پارادوکس آن در این است که از طرفی به ما اجازه ابراز فردیت می دهد و از طرف دیگر محکوم می شویم که خود را از طریق دیگری بشناسیم و از طریق سیستم دلالت خودمان را بیان کنیم. این محدودیت باعث میشود آن چیزی که در لابه لای حیات نفسانی ما وجود دارد همیشه پنهان بماند و نتواند خود را بیان کند.

• در تعریف ناخودآگاه، فروید همیشه معتقد بود ناخودآگاه همیشه صحنه ای جدای از صحنه اصلی واقعیت و جایی است که امکان دسترسی به آن را نداریم،
ناخودآگاه فراتر از زبان است و بنابراین اعتقاد نداشت که ساختار زبانی دارد. فقط از طریق انعکاسی که از ناخودآگاه می گیریم، به ما ثابت می شود که ناخودآگاه وجود دارد. لاکان برخلاف فروید ناخودآگاه را با ساختار زبانی می داند چون معتقد است مثل هر سیستم دلالت دیگر دارای رمزگذاری و رمزگشایی است. زبان چیزی نیست که بخواهد فقط محدود به کلام شود. زبان شامل هر سیستم نظامی و دلالتی است. بنابراین همان طور که تمام دنیا را نشانه ها گرفته اند این نشانه ها محدود به زبان کلامی نمی شوند.

o بنابراین «من نمادین» با «من حقیقی» فرق می کند. در سیستم نظم نمادین یک من نمادین هست که صحبت می کند اما این من همان چیزی نیست که در پشت من هست. به همین دلیل است که لاکان می گوید زبان از طریق «من» صحبت می کند. «من »های مختلفی در لاکان وجود دارد و وقتی شخصی صحبت می کند باید بین این «من» ها تمایز قائل شد، به همین دلیل لاکان عبارت دکارت را که من فکر می کنم پس هستم، به من فکر نمی کنم پس نیستم، تغییر می دهد که در آن سوژه کاملاً مخدوش شده است. گرچه از طریق نظم نمادین ما ایده آل خود را داریم و همیشه نظم نمادین یک ایده آلی را برای ما ترسیم می کند و ممکن است بخواهیم به آن برسیم اما ثنویتی وجود ندارد. خود نظم نمادین همیشه یکسری محدویت هایی قائل شده که ما دچار خودشیفتگی نمی شویم، مگر اینکه وارد آن نظم خیالی بشویم که با «خودِ ایده آل» صحبت کنیم نه « ایده آلِ خود».

3. نظم واقعی: داستان خلاء انسانی Want-to-Be

• آخرین نظمی که لاکان درباره اش بحث می کند، «نظم واقعی» است. «نظم واقعی» در مقابل نظم نمادین و نظم خیالی قرار می گیرد و حرکت آن هم خلاف جهت هر دو اینهاست. از رابطه نمادین فرار می کند و در مقابل اینهاست. The “real” stands for what is neither symbolic nor imaginary

o اسم آن را واقعی می گذارد چون شاید واقعی ترین بخش وجود ماست. البته لاکان می گوید منظور از نظم واقعی The real ، واقعیت reality نیست چون همیشه واقعیت، یک واقعیت زبانی است و بقیه چیزها نشانه است. منظور او از واقعی، گریز ناپذیرترین و اصلی ترین بخش وجود ماست که هیچ امکان دسترسی به آن وجود ندارد چرا که سیستم دلالت خاص خود را دارد ولی اسم آن را واقعی می گذارد، به خاطر گریز ناپذیری که شاید حقیقت نفسانی ما را تشکیل می دهد.

o جایی که به آن دسترسی نداریم اما حقیقت ماست و اگر می توانستیم به آن دسترسی بیابیم شاید می توانستیم بفهمیم تمام آن چیزی که در نظم نمادین روی میدهد، چیست. نظم واقعی هیچ وقت دلالت پذیر نیست. چون غیرقابل تعیین است. به آن دسترسی نداریم و نمی تواند وارد زبان و دال و مدلول شود.

o از نظر لاکان نظم نمادین یا واقعیت زبانی کاملاً قابل تغییر است. ما همیشه در معرض تغییر هستیم، همیشه هویت ما جابه جا می شود. بنابراین ماهیت نظم نمادین تغییر است. اما در نظم واقعی هیچ چیز قابل تغییر نیست. یک اصل کاملاً غیرقابل تغییر در آنجا اتفاق می افتد که باعث می شود تا زمانی که به آن دسترسی نیابیم، همان جا بماند. از نظر لاکان وجود انسان بر یک فقدان Privation و خلا Lack است. این خلا باعث می شود که یک میلی در ما ایجاد شود.
It is a lack which causes desire to arise
ما همیشه دنبال ابژه ای هستیم که بتوانیم خلاء وجودی خود را جبران کنیم.

Desire is a relation of being to lack
The lack is the lack of being properly speaking
It isn’t the lack of this or that
but lack of being whereby the being exists

• افلاطون وقتی می خواهد عشق را تعریف کند، معتقد است که عشق تمایل همیشگی است برای تسخیر زیبایی. بنابراین در ما یک میل همیشگی وجود دارد، برای اینکه بتوانیم زیبایی را تصاحب کنیم. لاکان وقتی همین را تفسیر می کند، معتقد است که در افلاطون یک خلا و عدم داریم که انگیزه اصلی ما برای تصاحب و رسیدن به جایی می شود. بنابراین در انتهای خط، کمال زیبایی را داریم که این مسیری است که یک فیلسوف طی می کند تا به آنجا برسد. بنابراین مسیر یک طرفه است. در حالی که از نظر لاکان همیشه این خلاء وجودی ما منجر به میل می شود و این میل از آن جا که هیچ وقت ارضا نمی شود به جای اصلی خود دوباره بازمی گردد.

o این خلا از برخورد سوژه با نظم نمادین، وقتی سوژه در حال شکل گیری است ایجاد می شود که دچار یک نوع جدایی می شود. از نظر لاکان ابژه گم شده یی وجود ندارد. این توهم است که سوژه فکر می کند ابژه گم شده است. پارادوکسی در این میان وجود دارد که از طرفی ابژه گمشده است چون ما دنبال یک ابژه می گردیم، اما از طرف دیگر معتقد است که این ابژه گم شده نیست چون در واقع توهمی بوده که سوژه در مرحله خیالی به گم شدن آن فکر کرده است.

o هرچه دیگری بخواهد در واقع میل اش است در حالی که از نظر لاکان خود دیگری هم پایه اش بر فقدان است اما در مرحله آینه این را نمی داند و فکر می کند اگر آن چه را دیگری دارد تصاحب کند، به این ترتیب آنچه را می خواسته، تصاحب کرده است. بنابراین از نظر لاکان در نظم واقعی داستان اصلی داستان خلاء انسانی است.

Desire is the metonymy of the lack of being– manque à être
The subject’s lack of being is
“the heart of the analytic experience”
and “the very field in which the neurotic’s passion is deployed
Lacan contrasts the lack of being,
which relates to desire,
with the lack of having -manque à avoir,
which relates to demand

Lack of Being=Desire
Lack of Having=Demand

میل و کام و آرزو، نتیجه خلاءِ بودن و وجودی است= کمبود
درخواست و تقاضا، نتیجه خلاءِ داشتن و تصاحب است= کمداشت

منبع :
گزارش سخنرانی ژاک لاکان و نقد روانکاوی معاصر در شهر کتاب.
روزنامه اعتماد،شماره ۱۷۰۵ به تاریخ ۲/۴/۸۷ .